Euskaldunak Munduko Itsasoetan zehar XIV - XVI. mendeak/Itsasoko Historiak/Itsas eremuko historiak
Atlantikoa aurrez arre[aldatu]
Bilbo - Brujas[aldatu]
Bilbo 1300. urtean herri izatetik hiribildu izatera pasa zen. Nerbioi zen itsasadarrik garrantzitsuena, Pasaiatik hasi eta Santander bitartean eta bere badiak ainguratoki segurua izan behar zuen lehenagotik ere, Hansa teutonikoak eta kantauriarrek erabili baitzuten. Hiribildu bilakatzearekin sortu zen etorkizuneko Bilbo, Lur Lauaren (Lur edegia) eta aldekoen kontrastean lehenik eta gainerako portuen kontrastean laster.
Merkataritzako jarduera garatzeak eta aberastasunak pilatzeak «merkatarien demokrazia» sendoagotu egin zuen, pribilegioak eskuratzeko lehiari heltzen dion bitartean. Bere ezaugarriak markatzen hasi zen udal‑gobernua: merkatarien aldekoek indarra zuten Udalaren funtzioetan eta agintean aurrera egin zuten. Eskualdeetako bandokideek eta elizateak aurkari zituzten. Hiribildu txikiak gero eta merkatari kutsa garbiagoa zuen. Itsasoa zen bere etorkizuna. Debekatua zegoen paseko ontziei geziak eta beste armak jaurtitzea, ainguraturik zirenei amarrak moztea nahiz itsas maisuak, marinelak eta merkatariak erasotzea edo zauritzea.
Burgosko merkatariekin zituzten merkataritza‑harreman handiek aparteko indarra eman zioten Bilbori. Erregearen babesa lagun zuela, laster iritsi zen Bilbo merkataritzako gune nagusi eta Gaztelako eta Ipar Itsasoko hirietako merkatarien bilgune izatera. Tenore hartan Kantaurin zeharreko itsasketaz gain, Portugalera, Andaluziara nahiz Aragoi eta Levante aldeko portuetara iristen ziren.
Burdina eta burdinkiak izan ziren Bilboko itsas merkataritzako osagai nagusiak. Itsasoa zela‑eta, biztanleriaren artean ugari ziren ainguragileak, sarrailagileak, iltzegileak, larakogileak, eta horiez gain, ezpatagileak eta bonbardagileak. Eta itsasoko merkataritzari burdinak bezainbat –edo gehiago– eutsi zion Gaztelako artilearen esportazioak, ia erabat bereganatua baitzuen kontratazio bidez.
Gaztelako Padurako Ermandade zaharrak (1296) Frantzia, Ingalaterra eta Ipar Itsasoko portuetarako aukera ematen zien nabigatzaileei. Handia zen XIV. menderako Bizkaiko ontzigintzak Bilborekin eta Portugalete (1322), Lekeitio (1325), Ondarroa, Bermeo, Gaminiz/Plentzia eta antzeko hiribildu forudunekin zuen lehia.
«Bizkaiko Etxea » Brujas‑en[aldatu]
Bilboren oparotasun horrek sinbolo bat izan zuen: Brujas eta bere Bizkaiko Etxea. Oraindik gutxi aztertu den finkatze‑historia luze bat da. Bilbotarren ikuspegitik, Teofilo Guiard‑en Historia del Consulado de Bilbao lan klasikoak datu ugari ematen ditu. Hala ere, historia horren protagonista ez da Bilbo bakarrik izan, baita Flandriako biztanleek Cote d´Espagne deitzen zioten leku hartako portu euskaldun asko ere. 1350. urtekoa da San Joan de Lekeitio izeneko itsasontziaren bahitura, Juan Lopez de Aranaren ardurako oihalak zituena.
Gaztelaren izenpean biltzen ziren itsasontziak Galizia, Asturias, Gaztela Zaharra (Santander), Bizkaia eta Vascoak –deitura horretan beharbada gipuzkoarrak sartzen ziren edo, Hondarribia eta Baiona arteko portuak–.
Denborarekin euskaldunen nortasuna sendotuz joan zen gaztelarren esparruaren barruan eta, aldi berean, nazio‑korporazio gisa autonomia lortzen, abantailak, salbuespenak eta tratuan parekotasuna eskuratzen, eta, halakoxe monopolio bat lortuta, inposaketak egiten. Brujas‑en Hansa teutonikoarekin izenpetutako Bakeen Itunean Bilboko bost maisu agertzen dira Espainiako kontsul eta merkatarien artean. Horien lorpena izango da Hansako merkatariek Arroxelan erositako ardoa eta beste salgaiak beren itsasontzietan garraiatzeko partez, espainiar itsasontzietan garraiatzea.
Arroxela izena agertzen zaigu, Nantes, Bordele, Baiona, Rouen eta beste batzuk ager daitezkeen moduan. Brujas, izan ere, sinbolo eta epizentroa da Frantzia mendebaldeko, Ingalaterrako eta Baltikoko portuekin izandako merkantzia‑trafikoan.
Garai horretan bat bestearen ondoren zetozen itunak, hitzarmenak eta bata bestearekiko babesak; bakealdian bezala liskarraldian. Nantesko Frantziskotarretan finkatutako Confrérie de la Contratation‑ek harremanak estutzen ditu Bilborekin, portu bateko nahiz besteko nabigatzaileei aldeko baldintzak ezarriz. Antzeko kontuak esan daitezke Ingalaterrarekin izandako harremanei buruz ere. Hala, hasieran Gaztelako nabigatzaileen babesean bazen ere, euskaldunek beren nortasuna finkatu zuten, eta aparteko multzo bilakatu. Askatasunak eta frankiziak irabazten hasi ziren, merkatarien kofradiak eta elkarteak sortu eta bere kontsulak zituen gobernuak lortu zituzten, lehia saihestezinak gainditzen ibili beharrik gabe.
Horretan, gainetik jarri zen Bilbo eta, Bizkairako kontsulez aparte, beretzat beste batzuk izendatzera ere iritsi zen. Horregatik, abantaila zuen Bilbok XV. mendearen amaieran erakundearen agintean, Brujasko magistratuak emandako pribilegioz, biltzarrak egiteko eta egoitza izateko Bizkaiko Kontratazio Etxea eraiki zenean.
Gaur egun desagertua bada ere, italiar estilo garbian eta apaindura handiosez eraikitako Praetorium Cantabricum eraikinak airoski ager zezakeen euskaldunen itsasoko boterea.
Brujasko Espainiako Kontsulatu horren gorabeheren berri jakiteko, gerora Bizkaiko Kontratazio Etxeak bere baitatik sortzen ikusitako Kartularioa daukagu, Gilliodts Van Severen‑ek (Brujas, 1901‑2) argitaratu zuena. Hain zuzen ere, lan horretatik hartu zuen Karmelo Etxegaraik Brujasko Artxiboan dagoen Euskal Herriari buruzko dokumentazioa, bere Euskal Historiari buruzko dokumentuen Aurkibiderako. Ez dira behar beste erabili dokumentu‑iturri aberats horiek. Ez da gutxiestekoa historia anonimoa dirudien horretan partaide zirenen izen bereziak eskaintzea, flandestarren belarriek entzunda bezala. Hona hemen zenbait lagin:
1435. Jean Ochoa de Madoriega, Jean Roys de Ea, Sanche de la Ravery (Juan Otxoa de Madariaga, Juan Ruiz de Ea, Sancho de Larrauri).
1447. Jean Martinez de Guilesceguy, Pierre de Mendare de Montrico (Juan Martinez de Gillestegi, Pedro Mendaro de Motriko).
1448. Jehan Peris de Arsuriaga, Ochoa de Montrico, Marin de Aragusia, Ochoa Peres de Gayncha, Juan de Arturiaga, Martin Ivagnes de Tillace (Juan Perez de Arzuriaga, Otxoa de Motriko, ¿Martin de Atangoitia?, Otxoa Perez de Gainza, Juan de Arzuriaga, Martin Ibañez de Tellaetxe)
1449. Jehan Peris de la Raury (Juan Perez de Larrauri)
1450 Rodrigo de Semelso, Jean du Gaz, Martin Jean Darosteguy (Rodrigo de Zumeltzu, Juan de Ugaz –Ugarte?–, Martin Juan de Arostegi)
1452ko abuztuan euskaldunen zerrenda asko luzatu zen, Brujasko Espainiako Kontsulatuaren oinarriak eta hark Bizkaikoarekin izan beharreko harremanak izenpetzerakoan:
Darostiguy, Daramgury, Ivaugnes de Tillace, Dariola, Sanses de Savaille, Darana, Darcuriaga, Garcie Dariaga, Peris de la Cossa, Loppes Despalsa, Ivaugnes Desquicio, Peris de Sogase, Peris de Marquyna, Garcias de Goyvy, Darteaga, Duriondo, Arostegui, Aranguren, Ibañez de Tellaeche, Arriola, Sanchez de Zavala, Arana, Arzuriaga, Garcia de Arriaga, Perez de la Cosa, Lopez de Epalza, Ibañez de Erquicia, Perez de Zugaza, Perez de Marquina, Garcia de Goiri, Arteaga, Uriondo
Gutxiago trakesturik azaltzen dira honako hauek: Ortiz de Rotaeche, Guillestegui, Bedia, Butron, Zumarraga, Guezuraga, Aguirre, Sasiola, etab.
Hauek denek finkatu zituzten kontsulei buruzko betebeharrak notarioen aurrean, Burgosko ordezkariekin bat eginda, Brujasko frantziskotarren klaustroan. Oraindik ere bazegoen batasun‑gogo bat:
Denek ematen zuten beren kaperari eutsiko ziotenaren hitza «cuanto al aforamiento que sea en la capilla todos como hermanos, o en la iglesia o en el cementerio». Itsasontziak alokatzeko orduan ere adostasun bila zebiltzan denak.
Gudu luze bat[aldatu]
Adiskidetasun keinu horiek denak izanagatik, beren alde tinko lehiatzen ziren euskaldunei errieta egin zien erregeak hurrengo urtean, hona hemen testu interesgarri bat:
Hori egin zutenentzat zigor eta ikasgai gisa, Erregeak agindu zuen luzapenik gabe utzi zezatela dena lehen zegoen bezala, inongo berrikuntzarik egin gabe, alegia.
Euskaldunen eta burgostarren arteko borrokak aurrera egin zuen eta, bien eskariz, auzia Enrike IV.ak ebatzi behar izan zuen. Kapera sonatu hari buruzkoa zen auzia, izan ere, bizkaitarrek haren jabetza eskatzen zuten, antzinatik jarrita zegoen armarria lekukotzat hartuta; gaztelarrek, aldiz, antzinatik beraiena zela esaten zuten, delako dohaintza bidez jasotakoa, eta Bizkaiko armarria «bizkaitarren batek kaperarako emandako erretaula batean» zegoela argudiatuz. Hala ere, auzia askoz ere zabalagoa eta sakonagoa zen, kontsulen eta prokuradoreen izenak eta gaitasunak ziren eztabaidagai eta Frantziako Erregearen eta Borgoinako Dukearen aurrean lehentasuna zuten gaiak.
Tituluei eta eskubideei buruzko auzia, lehenik Brujasko burgumaisu edo alkatearen eta epaileen aurrera eraman zena, Erregeren eskuetara iritsi zen eta honek, erregea zen aldetik, bizkaitar eta gipuzkoarrei beraiek nahi duten izen edo titulua izango zuten lau kontsul aukeratzeko eskubidea ematea erabakitzen zuen, gaztelarren eta bizkaitarren gremio bakoitzari ahalmenak mugatuta, baina, eskubide komunak defendatzeko «denak elkarren iritzi bereko eta adostasunean» elkarturik eta gastuak banatzerakoan alderdikeriarik gabe jokatzera bultzatzen. Eta hauxe da armarrien ohoreari buruzkoan erregeren agindua: «de presente sean lanzadas fuera qualesquier armas que en ella oy dia estan, eceptas las mis armas reales y las dichas armas de Vizcaya».
Hamar urte beranduago, 1465eko irailaren 6an, konkordia edo konkordatu bat sinatu zen Espainiako kontsul eta Bizkaiko zein Gipuzkoako kontsul deitzen zitzaienen artean. Otxoa de Bezi eta Juan de Fagaza izan ziren euskaldunen ordezkari. Artikulu luze batean zehazten dira elkarturik
1485ean Fernando Katolikoak hartzen ditu Brujasko kontsul gaztelauen eta euskaldunen jurisdizioari eta eskubideei buruko erabakiak. Azkenean, 1493an, Bizkaiko nazioentzat, pribilegioei buruzko 51 artikulu zituen Gutun bat eman zuen Brujasko magistratuak. Egoera berriaren ondorioa izan zen Bizkaiko Kontratazio Etxea eta Place des Biscayens eraikitzea.
Historiak aurrera jarraitu zuen desadostasun eta hitzarmenekin[aldatu]
- Felipe Ederrak berretsi egin zituen antzinako pribilegioak, Luis Neverskoak eta Karlos Izukaitzak «marchands d’Espagne, de Castille et de Biscaye» (1497) haiei emandakoak.
- Fernando Katolikoak luzatu egin zituen tregoak eta segurtasunak, Gaztelako eta Bizkaiko kontsulek Alemaniako Oster eta merkatariekin amaiturik zeudenak (Bada oraindik Donostiako Alderdi Zaharrean, Esterlines izeneko kale bat, oroitzapen historikoak sortzeko indar handia duena).
- Maria Luxenburgokoak neurtzen zituen Espainia eta Bizkaiko kontsulei emandako tasak (1502).
- Aurrera jarraitzen zuen Brujasko frantziskotarren Santa Kruz kaperaren jabetzari buruzko eztabaidek, euskaldunek beren pribilegioak artxibaturik zituzteneko kaperarenak.
Gerra eta bakea, tregoak eta errepresaliak[aldatu]
Argi dago gure nabigazioaren esparru naturala Atlantikoa zela hedapenerako, eta antzezleku haren gain eragina izango zuten lehen aipatzen genituen baldintza politikoek. Horregatik, esparru hartan dena ez zen arrantza eta harat‑honat ibiltzea, baita borroka egitea ere.
1405ean Henrike III.ak Ingalaterrari aurka egiten Frantziako Erregeari laguntzeko agindu zuen eta Gaztelako ontzidi hura ederki ugaldu zen Bizkaiko eta Gipuzkoako itsasontziekin, batez ere Flandriara zihoazen merkataritzako ontziak eta Ingalaterrako interesak kaltetu nahian ibili zen Pero Niño bat babesten saiatu zen Ruiz de Abedaño baten agindupean.
Itsasoa gero eta arriskutsuagoa zen eta 1436an Toledoko Gorteak kexu ziren: ontzi handi askorik ez zutelako, eta elkarri hobeto laguntzeko batzuek eta besteek ez zutelako elkarren babesean nabigatzen.
Urte batzuk beranduago, 1418an, Frantziako Erregeak Gipuzkoako itsas armada bati eskatzen dio laguntza. Gipuzkoak asko lagundu zuen orduko hartan, eraso eginez ingelesen portu ziren Baionari eta Donibane‑Lohitzuneri. Ruiz de Irarrazabal debarrak bere ontziekin eta berrogeita hamar gizonekin jo zuen harengana eta bere balentriagatik hiribilduko probestutza irabazi zuen, Donostian lehenago Hegoaldean izandako jokaeragatik Le Mans gaskoiek irabazi zuten mesedea bera.
Gerrak eta bakeak, itunek eta tregoek, abentura bihurtzen dute itsasoari aurka egiten ausartzen direnen bizitza. 1351n, Winchelsean, Tamesisko uretan euskal itsasontzi handien –ez zitzaien oso ongi joan– bataila ikaragarriak Eduardo III.arekin bake itun ohoragarri bat ekarri zuen ondorioz.
Badaude Gipuzkoa eta Bretainiaren arteko itunak, Miarritze eta Baionarekin tratuak, Donostia, Getaria eta Mutrikurekin senidetzeak, Hansa teutonikoarekin akordioak. Rymer‑en Foedera, convencionez... obra klasikoak (Londres) Gipuzkoak eta Ingalaterrak egin zituen bake‑akordio benetakoen dokumentuak ditu. Juan de Amezqueta deritzon batek Gaztelako Juan II.aren aurrera ekarri zuen enbaxada ingelesa eta Ingalaterrara Gaztelakoekin itzuliko zen.
Zeinu aldaketa[aldatu]
Nazioarteko jokalekua zeinuz aldatu zen XV. mendearen erditik aurrera, Gaztela eta Ingalaterra elkarrengana hurbildu eta Frantziarekin urrundu eta gehiagora zihoan aurkakotasuna gertatzean.
- 1468an Gaztelako Henrike IV.ak Bizkaiko eta Gipuzkoako Armadari laguntza eskatu zion Frantziaren aurka Ingalaterrarekin borroka egiteko.
- XVI. mendean euskal ontzidi batek Pasaiara Dorset‑eko hamar mila soldadu ekarri zituen, Baiona konkistatzeko asmoz.
«Arruntak» izen eta abizenez[aldatu]
Euskal abizen gehiago agertuko dira: burdinaren kontratazioan eta garraioan, ordainketa‑auzietan, erantzukizunetan partaide ziren itsasontzien maisu edo jabeenak: Martin de Beitia, Otxoa de Larralde, Francisco de Arbieto, Juan de Arbolantxa, Fortun Martinez de Mondragon. Min ematen die begiei gure abizenen transkripzio horiek:
Ez zen oso txukun gelditu Martin de Olocaresquieta (Ollocarizqueta). Fonetika aldetik garbi agertzen dira Juan eta Alonso de la Ravessue (Larrabezuaren) semeak: Martin eta Alonso de Salinas; Jehan Martin de Lugerra, «voysin de la ville de Ust» da Martin de Luzarra, Deustukoa.
Hainbestean gelditzen dira beste hauek: Matanche (Matienzo), Isonsa (Isunza), Mouxica (Muxika), Dragourto (Agurto), Yangaas (Yanguas), Daguiera (Agirre), Dolave (Olabe), etab.
Bete‑betean sartuak gaude XVI. mendean, hain zuzen ere, itsasoko merkataritzak beste zirikaldi batzuk eskaintzen zituen garaian.
Nafarrak[aldatu]
Baina, Flandria utzi aurretik, esan dezagun Brujasen 1530ean Nafarroako kontsuletxea eraiki zela, honako hauen eskariz: Pedro eta Miguel Dardare (Ardanaz?), Miguel de Lumbier, Antonio de Agerre eta Juan de Larriete edo Arrieta.
Brujasko hiribildura sarritan joaten ziren eta Nafarroako merkatarien izenean laguntza eskatzen zuten merkataritzarako; kapera eta klaustro polit bat eraikitzeko asmotan ziren Brujasko Agustindarretan. Baietsi zuen hiriak eskaria eta artilea eta beste salgaiak ekartzen utzi zien nafarrei, eta, horrez gain, Aragoi eta Kataluniako merkatarien pribilegioak eta frankiziak eman zizkien eta, Espainia, Bizkaia eta Aragoiren antzera, kontsulatu bat edukitzeko eskubidea. Enperadoreak Ganten berretsi zituen hiriaren emakidak 1532ko ekainaren 20an.
Mediterraneoan[aldatu]
Hegoaldera eta Levante aldera[aldatu]
Askoz dokumentu –eta ikerketa– gutxiagotan azaltzen dira Kantauri, Portugal, Sevilla eta Mediterraneoko portuetara egindako joan‑etorriez, Iparraldeko itsasoetara egindakoez baino.
Ezaguna da Bonifaz almirantearen aginduetara, Kantauriko beste ontzi batzuekin batera, euskaldunen parte hartze goiztiarra Sevillaren konkistan. Fernando Katoliko Erregeak ontzidi bat antola zezala agindu zion Bonifazi Bizkaiko itsasoko portuetan: «Mandó luego a tornar a priesa a que fuese a guisar naves e galeras a Vizcaya e la mayor flota que pudiese e mejor guisada, e que viniese con ella para Sevilla».
Uste izatekoa da ontzidi bat 1247an guisar edo antola badaiteke, lehendik bazegoelako izango dela. Jakin badakigu Peregrin Uranzu gipuzkoarra nabarmendu zela gatazka hartan, eta erregeren emaitzak izan zituela sari.
Orokorrean, bide berriak ireki zizkien Sevilla konkistatu zuen ontzidiaren garaipenak eta euskaldunek han izandako jokaerak. Eta erabili ere gerra‑helburuetarako erabili zituzten berriro XIII. mendean bertan: marokoarren aurkako itsas ekintzetan (1284ean eta 1292an) eta Gibraltarrez jabetzen.
Gainera, bake urteetan konkistatutako hiribilduarekin merkataritza‑harremanak finkatzen jardun zuten, genobarrekin, katalanekin eta florentziarrekin batera. Aukera berriak ziren haien merkataritza‑ekimenentzat, erregearen babesa baitzuten haietan. Handia izan zen Alfontso X.ak, Antso IV.ak edo Alfontso XI.ak itsas armadari emandako bultzada, eta ontzigintza nahiz zerbitzuak sustatu zituzten.
Koroaren zerbitzura[aldatu]
Alabaina, koroaren «zerbitzura» jardutea, funtsezko garrantzia hartzen joan bazen ere, ez zen izan Ipar edo Hegorako merkataritzaren alorrik aske eta autonomoenean izena ematea, baizik beste alor batean jardutea zen, ontzidien boterean, gerra ekintzetan eta nazioarteko testuinguruan. Merkataritzari eta kanpo‑politikari Trastamaratarrek, Gaztelako Errege‑Erreginek emandako bultzadak aukera berriak emango dizkio Euskaldunen ontzidiari, –zenbait idazleren lanetan– Gaztelako ontzidia edo Iparreko Gaztelaren ontzidia izenpean ezkutatuegi gelditzen denari. Zilegi bekigu euskaldunen parte‑hartze espezifikoaren zenbait pasarte azpimarratzea Santanderko, Asturiasko eta Galiziako portuetako efektiboei dagokien zatia gutxietsi gabe.
Zabala da esparru geografiko‑politikoa. Gaztela handiak honako puntu hauek zituen itsasoratzeko: Iparralde atlantiar osoa, Hegoalde atlantiarra (Sevilla) nahiz, Gibraltarreko itsasartearen bestaldean, Hegoalde osoa hartzen zuen zerrenda mediterranear zabala, Cartagenako portu garrantzitsua hartuta, Aragoiko Erresumaren mugetaraino.
Ikuspegi politikotik ez da ahaztu behar Ehun Urteko gerra ospetsua eta, Gaztelak, Ingalaterrarekin liskarretan zebilela Frantziarekin egindako itun luzea; mugakide zuen honek Gipuzkoa (Gaztela) Guyanako (Baiona) haren agindupeko lurretan. Koordenatu horien barruan ulertu egiten da marinel euskaldunen bi mendeetako ekarpena.
Hegoaldera etorrita, Iparreko ontzidi handian euskal marinelek presentzia aipatu behar dugu, Rubin Bracamonte (1407) armada‑buru zela, Gibraltarko itsasartean mairuen aurka borrokatu eta garaipena eskuratu zuena. «E vinieronle de Vizcaya seis naos con asaz buena gente», marinel eta soldadu haien artean zegoen, besteak beste, Diego Diaz de Agirre Busturiako leinukoa.
Gipuzkoa, Bizkaia eta Lau Hiribilduko itsasontziak 1412an Ceuta eta Kanariar Uharteetara zihoan Portugalgo Erregeren espediziorekin elkartu ziren.
Harrigarriagoa gertatuko zaigu jakitea euskal marinel askok jardun zuela marseillarren zerbitzuan, Aragoiko Alfontso V.ak 1423an Marseilla arpilatu zuenean.
Mediterraneoko merkataritzan euskal itsasontzien presentzia mugatua bada ere, hantxe daude testigantzak: Levanteko portuetan (Valentzia, Bartzelona) eta Italiako portuetan. Haien berri solteak oso eskuragarri ez diren lanetan bilatu behar dira, urrutiko gaiak iruditzen zaizkigunetan, E. Baratier eta F. Raynaud‑en Histoire du commerce de Marseille (Paris 1951) obraren antzekoetan. Merkatariak eta batzuetan piratak, gaztelarrak –eta euskaldunak haien artean– aragoarren kontrako gisa agertzen dira Mediterraneoan.
Euskal marinelen eta merkatarien gremioaren sorrera 1403an jartzen du Labairuk. Cadizek nabigazioa Mendebaldetik erregulatzen zuen; halaxe da, 1500erako, antzinatik ondo finkatu erakunde bat zen.
XIV. mendearen amaieran Kanariar Uharteetan sartu zen euskal ontzidi baten berria ezaguna da, agidanean presoak eta harrapakin ugari ekarri zituen Penintsulara, XV. mendean behin betiko konkistari bide emanaz.
Etengabeko izu‑ikaraz[aldatu]
Tentsioak eta borrokak liskarzale bilakatzen du itsasgizona, justizia bere kabuz egin zale. Dokumentuetan azaltzen dira makina bat errepresalia, kargamentu eta guzti hartutako itsasontziak, portuetan atxikitzeak, ondorengo erreklamazio diplomatikoetan jasota geratzen direnak. Izualdiz betea gertatzen da itsasoko bizimodua; txandakakoak izaten dira ondorioak eta batzuetan ustekabekoak.
Portugal eta Gaztelaren arteko bakealdian, Martin Sanchez de Arbolantxa –itsas balentzietan oso ezaguna da abizen bizkaitar hori– genobarrek ustekabean harrapatu zuten, eta bere ontziaz jabeturik, Arbolantxa eta hirurehun gizon itsasora bota zituzten. Haietako batzuen izenak dakizkigu: Martinez de Zugasti, Juan Sanchez de Asua, Pedro Diaz de Plentzia, Juan de Lacabex, Sancho Ortuño de Susunaga... «e otros muchos buenos omes de todos los cuatro solares de Vizcaya y de la Encartación». Bizi‑zergak kontagaitzak dira.
Bizkaiko itsas jarduerak[aldatu]
Hala ere, ontzigintza eta marinelen lanbideak indarrean daude, babes eta berme dituzte merkatarien, maisuen, armadore edo ontzi jabearen maisu‑jabe irudi horiek. Kostaldeko ontziolek aurrera egiten dute, jarduerak gehituz.
- Hauek ziren Bilbon gailendu zirenak: Cordillas, Basurto de Acha, Zurbaran.
- Deustokoa, Juan Martinez de la Plaza maisua zen portugaldarrek itsasontzia bahitu eta Bilbora ekarri zioten, eta Juan Perez de Lardazabal eta Martin Perez de Salzedo merkatariek erreklamatu zuten.
Bizkaiko Antigoaletan, tartean sartuta azaldu den orri batean –datarik gabekoa da baina Labairuk 1428‑32 bitartean kokatzen du– honela dio: Deustuko elizatean Erregeren zerbitzuan ibili ziren hamazazpi ontzi‑jabe zenbatu ziren. Tristura eta harrotasuna nahasten dira, ondorengo azken ohar bikoitz honetan: «se ha consumido la flor de la tierra y los ha comido el mar»; baina ontziola onak eta itsasontzi askoren aparailuak edukitzearen harrotasunak atseginez esanarazten du: itsasadar hartan «se pueden poner cient naos en la canal del río, sin que la una haga perjuicio a la otra».
Ipar Atlantikoan[aldatu]
Ternuara. Bakailaoa eta balea[aldatu]
Behar beste dokumentu eta testigantza badugu gure nabigazioak Frantziako, Flandriako nahiz Ingalaterrako portuekin izan zuen loturei buruz, eta horrez gain, Hansarekin eta Baltikoarekin izan zituen harremanena. Baina, Iparrerantz egindako bidean, iritsi al ziren haratago, Islandiara eta Ternuara, adibidez? Idazle askok idatzi du horretaz, bertakoek nahiz kanpokoek: Isasti, Labairu, Soraluze, Ispizua, Goietxe, Berraondo, Fernandez Navarrete eta Fernandez Duro; Cleirac, Prevot, Humboldt, Reclus, Forster, Enrique de Gandia.
Bidaia horiek Kolonen aurkikuntza aurrekoak izan ziren jakitea da kapitulu honetan gehien axola zaigun alderdia; hala izan balira beste garrantzi bat izango bailukete.
Asko izan dira elezaharretako kontutzat jotzen den auzi horren aldekoak. Denak batuz gero, tradizio historiko galanta osatuko lukete; baina pilatutako izenak asko izanagatik, ez du argudio berri eta askoren zantzurik. Gainera, beharrezkoa da mataza askatzea, tradizio horietan elementu berriak aparte utzita. Hala, askoren ustez, Juan Etxaide donostiar bat izan zen Ternuan arrantzan ibili zen lehen arrantzalea. Orain badakigu delako Etxaide hori ez zela XV. mendekoa izan, dezentez beranduagokoa baizik. Jakina, Ternuara joan zitekeen eta hango kostaldean bere abizena utzi: Etxaide‑portu.
Alabaina, Etxaide baztertzeak ez du auzia konpontzen. Badirudi baiezko erantzunak Bidasoaren Iparreko euskaldunengan bilatu behar direla eta ez Hegoaldekoengan. Haiengandik hartua izan baitzezaketen hauek urrutiko bacallns edo bakailao‑sarden informazioa eta hala hasiak arrantzan XVI. mendearen 30eko hamarka aldera.
Irauten duten tradizioen indarra ukatu gabe, bilaketan bereizmen finez jardun behar da iturria, iraunkortasuna eta eduki zehatza nahiz une kronologikoa, sendotasuna eta oinarriak eta eduki dezakeen alderdi interesatua finkatzeko. Dokumentuetan oinarritzen bagara, tradizioa desagertu egiten da, edo bestela, moztuta uzten du.
Fernández de Navarrete (Colección de los viajes y descubrimientos que hicieron por mar los españoles desde fines del siglo XV. C. Seco Serrano Argit., Madril 1964) zentzuz mintzo den idatzian, II. irudia eskaintzen dio auzi honi «Baskongadoek Ternuako itsasoetara egindako nabigazioei buruz». Kapitulu horren lehenengo esaldia egiazko erronka bat da:
Egia da marinel haiek –eta beste askok– dokumentuak baino gehiago arpoiak eta aparailuak eramaten zituztela, Iparreko Itsasoko marinel garraiolariek ez bezala, hornituagoak joaten baitziren haiek segurtasun komertzialez eta politikoz. Baina, baiezko tradizioa ziurtatuko luketen dokumenturik ez izateaz gain, aurkako tesia indartu nahi dutela diruditen batzuk badaude, Bizkaiko eta Gipuzkoako marinelei buruzkoak bederen. Fernandez Navarreteri indargarri zaio honako hau: 1511. urtean Ternuara hango itsasoak aurkitzera erregeek marinel bat bidali zutenean, ohartarazten dute eraman behar duen jendea erresuman jaioa izango dela «excepto los pilotos que lleváredes sean bretones o de otra nación que allá haya estado». Haren ustez, ohartarazpen horren beharrik ez zen izango, baldin eta euskal kostaldean egon izan balira itsaso haietan trebaturiko pilotuak. Eta eransgarri modura diot ohartarazpen hura bretoiei eta beharbada Ziburuko eta beste portuetako euskaldunei buruzkoa dela, urruneko lur eta itsaso haien bila agian aurrez ibili zirenei buruzkoa.
Aurkikuntza?[aldatu]
Eta aurkikuntzaz mintzo garenez, adierazpen horren garrantzia zehaztu beharko lirateke, baita euskaldunei aplikatzerakoan ere. Badu beste osagarri bat Euskaldunen Ternuako presentziaren elezaharrak –Kolonen garaiko nahiz ondorengo idazleek agertzen dutena– eta haren arabera, gauza ziurra zen Kolonek bazekiela Atlantikoaz bestaldeko lurren berri, hilzorian zegoen marinel batek berak ikusiak zituela aitortu baitzion. Batzuen ustez Huelvakoa zen marinel hura, baina beste batzuen ustez euskalduna. Gertakari hori ere, elezahar gisa baizik ez da agertzen dokumentuetan, ez bestela.
Enrique de Gandia Primitivos navegantes vascos (Buenos Aires 1942) jakitun handiarekin aurrera egin zuen hipotesiak: Kantauri itsasoko nabigatzaileak iritsi ziren –beren bidaien garrantziaz konturatu gabe– Amerikako kostaldeetara, Kolonen bidaia sonatua baino ehun eta berrogeita hamar urte lehenago. Hipotesi onargarri horrek aurkikuntza hitzaren garrantzia aztertzera garamatza: gauza bat da Atlantiko Iparraldeko itsasertzen bat aurkitzea, itsasertz latz eta inor gabekoa, geografikoki gaur egun Amerika deitzen diogun horri dagokiona eta Kolonen aurkikuntzaren aurrekari zalantzarik gabekoa; beste gauza bat da, ordea, guztiz desberdina, jendea bizi den Kontinente bat aurkitzea eta harekin trukeko edo menpekotasunezko harremanak hastea.
Euskaldunen balizko aurkikuntzak ez zuen Kolonek eta haren jarraitzaileek egindakoak adinako transzendentzia historikoa. Kolonek baino lehen edo geroxeago euskaldunek egindako aurkikuntza, halakoxe garrantzi historiko bat zuena, arrantza‑tokiena izan zen, bakailao‑arrantzarena; zeren horrek bultzako zituen agian ustekabean aurkitutako itsasertz batera berriro joatera, etengabeko tradizio bat hasiera izan zen geroko mendeetatik gaur egunera arte iraun duena. Baina, nazioarteko diru‑goseak ez dio mendeetako tradizio honi eta eskubide historikoei jaramonik egin.
Iparraldera, bakailaoa[aldatu]
Eta puntu honetan ere, Fernandez Navarrete zuhurrak berretsi egiten du gipuzkoarren «bacallaos» arrantza ez zela 1540. urtea baino askoz lehenagokoa izan. Bere argudioa biribila da: Donostian 1561. urtean itsasontzien jabeekin egin zen auzia hain zuzen, elizari Ternuako arrantzuan harrapatuaren ehuneko bia –beste harrapaketa‑motentzat jarria zegoen kanona bera– elizari ordaintzeari buruzkoa da. Galdera egoki bat ezkutatzen du:
Zehaztasun kronologikoaz gain, galdera horrek oso argi erakusten du bakailaoa aurkitu zutela funtsean eta arrantza zela haien irabazia, eta ez Mundu Berria aurkitzea. Eta hasieran bakailaoaren arrantzak indar handiagoa izan zuela Flandriak eta Amerikak baino, gure ontzientzat itsas bidea markatzeko.
«Esazue dakizuena» horixe zen galderaren osagarria, ezagutzen ditugun hainbat lekukori egiten zitzaiena: Domingo Balerdi, 51 urtekoa; Martin Perez de Azazeta kapitaina, 50 urtekoa; Martin de Gurutzeta, 59 urtekoa; Martin de Agirre, 40 urtekoa; Hernando de Mena, hirurogeita hamar urtekoa... Denek berretsi zuten galderak zioena: Ternuakoa «duela urte gutxi» aurkitutako arrantza‑tokia zela. Agirrek eransten zuenez, 1545etik aurrera «Donostiako nahiz Gipuzkoako itsasontzi‑kopururik handiena arrantza‑toki hartara bideratua zela».
- Denetan zaharrenak hirurogeita hamar urte zituen eta berrogeita hamabost zeramatzan nabigazioan; hark esan zuenaren arabera «bere garaian aurkitu zen Ternuako portua eta bidaia, gutxi gorabehera hogeita hamabost urte izan zitezkeen eta azken hogei urteetan jarraian egiten ziren Ternuarako bidaiak handik ateratzen zuten irabaziengatik».
- Domingo de Egurrolak bidai horien hasiera 1530. urtean kokatzen zuen, eta Pedro de Huak zehazten «hogei urte baino gutxiagotik hona sarritan joaten zela, orduan bezala, eta bidaia horietatik jabeek eta marinelek ateratzen duten probetxu handia zela horren arrazoia ». Probetxua balearen gantzetik eta bakailaotik ateratzen zen.
Ternuako arrantza‑tokia 1526. urte aldera aurkitu zen eta, 1540tik aurrera, sarritan joaten ziren donostiarrak eta gipuzkoarrak. Litekeena da lehenagotik ezaguna izatea Lapurdiko portuetako euskaldunek Ternuako itsasertza. Itsasertzak ez zituen erakartzen, baina bale‑gantzak eta bakailaoak, bai. Eta luzez ekarri zituzten handik. Iparra beti Ipar izaki.
Balearen ehiza Bizkaiko Golkoan[aldatu]
Balea, garrantzizko baliabidea
Balea‑industria[aldatu]
Baleak kostaldean[aldatu]
Euskal Herriko hainbat herri arrantzaletan –hala nola, Miarritzen, Hondarribian, Lekeition, Bermeon eta Gaminizen (Plentzia)– gordetzen diren Erdi Aroko zigiluek argi adierazten dute baleak zer garrantzi zuen herri horien ekonomian.
Balearen arrantza eta haren produktuak industrializatzea euskaldunekin loturik egon dira gizaldiz gizaldi. Inolaz ere ezin liteke ustekabetzat hartu lotura hori. Eta, era berean, ez dirudi euskal kulturaren esparru hori denbora gutxian bereganatua izan zenik, beste herri batzuetatik jasota.
Euskaldunak aspaldidanik bizi izan dira herri honetan, historiaurretik, eta ez dira inoiz hemendik kanporatuak izan. Horrek esan nahi du mendiko eta kostaldeko euskal tribuak milurtekoz milurteko lurralde txiki batean bizi izan direla, lurralde malkartsuan eta basotsuan, eta, elikagai aldetik, pobre samarrean. Hori dela eta, euskaldunak buru‑belarri jardun izan dira itsasoak eman ditzakeen baliabide guztiak aprobetxatzen. Horrenbestez, euskaldunek seguru asko aspalditik ikusi zituzten baleak oso hurbiletik, eta ikusi, ez ikuskizun huts moduan, baizik eta haiek harrapatzeko irrika biziarekin. Eta gogo horrek bultzatuta ariko ziren haiek aztertzen eta ezagutzen.
Badietan eta kostaldeko babesetan zetazeo‑mota ugari sartu izan da betidanik: izurdeak, mazopak, kaxaloteak…
Mendez mende, espezie guztietako zetazeoek hondoa jo izan dute garairen batean edo bestean hondar‑piletan eta hondartzetan. (Askok ikusi izan ditugu mazopak hondartzetan hilda), eta euskaldunek, ehiztariak jatorriz, animalia horien haragia, koipea eta larrua aprobetxatu izan dute. Mazoparen moduan, balea ere ez zen ezezaguna kostaldeko euskaldunentzat. Seguru asko sarritan ikusiko zituzten baleak kostaldetik, babesik gabe, gaixo edo larri zaurituta, lantzak jaurtita erraz hiltzeko moduan eta sokekin lotu eta atoian hondartzara ekartzeko moduan. Balea edukitzea berebiziko aberastasuna zen eskasian bizi ziren pertsona haientzat.
Balea sarri eta ugari agertzen zen Bizkaiko golkoan; euskaldunek, beraz, ez zuten arrotza. Hortik beldurra galtzera eta hura ehizatzen saiatzera pauso bat zegoen, batez ere premia bizia akuilu izanda. Euskaldunak, borrokalari adoretsuak eta arriskutsuak beste pertsonen kontra, nola ez ziren, bada, balea erraldoi baina minik egiten ez zuen baten kontra ausartuko? Areago, konturik gabeko etekina ematen ziela jakinda. Beharrezko ontziak eta tresneria eskueran izan orduko menturatu ziren balea ehizatzera, beste batzuk nola egin behar zuten erakustera etorri gabe, ustez.
Baleak etekin handia ematen zuen. Koipea eta jateko haragia, hasteko eta behin, eta olioa ere bai, argiztatzeko, mekanismoak olioztatzeko eta xaboia egiteko. Nola ez, larrua, bizarrak eta, batzuetan, urdailetako anbarra ere lortzen zen. Sendagaiak eta lurrinak egiteko erabiltzen zen anbar hori.
Ez dira urte asko, mazopa‑familiak Donostiako badia aldera etortzen ikusteko modua izan genuela. Egunkarietan jasota geratu zen 1884an kaxalote bat sartu zela badia horretan. Eta duela askoz urte gutxiago, kostaldetik bistan, kaxaloteak hil izan dira yate batetik. Kostaldean ehizatutako azken baleak, duela ehun urte pasatxo hil ziren arpoi bidez, Zarautz, Orio eta Getaria artean. 1888ko neguan balea asko ikusi zen Bizkaiko golkoan, arrantzan zebiltzan ontzien artean igeri. Eta urte hartako apirilaren 15ean, Arkaxon, Capbreton, Miarritz eta Donibane Lohizuneko arrantzaleek itsas prefeturari eskatu zioten kostazainek baleak uxa zitzatela, gainerakoan arriskutsua zela nabigatzea, kasik estropezu egiten zutelako haiekin. Eta XX. mendearen hasieran ere, gure kostako arrantzaleak arraunez eragindako ontziekin eta arpoiekin atera izan dira balea ehizatzera, animalia gertu ikusi izan dutenean. Garaiko egunkariek ematen dute horren berri.
Balearen ehiza[aldatu]
Euskaldunen balea, Balaena Biscayensis, Iparraldeko itsasoetatik iristen zen Bizkaiko golkoan negua pasatzera. Beste balea‑espezie batzuk ere iristen ziren, baina euskaldunentzat aurrena aipatutakoa zen egokiena: erdi tamainakoa zen, 20 bat metrokoa, motela igerian, eta hiltzerakoan ez zen itsasoan hondoratzen. Emeak iraila aldera erditzen ziren eta, behin udaberria iritsita, itzuli egiten ziren, kumeak bidaia egiteko behar beste hazita, Iparraldeko itsaso zabal eta lasaietara.
Hasiera batean, balea euskal kostaldea begien bistan zela ehizatu zen, ontzi txikien bidez. Denboraren joanean, gero eta ontzi handiagoak erabili behar izan zituzten, ez ehizatzeko, baizik eta jazartzeko eta baleontzi txikietatik edo txalupetatik eskueran edukitzeko. Lehenbizi, Asturias eta Galiziako kostalderaino jarraitu zituzten baleak beren emigrazioan. 1371. urtean, Gaztelako erregeak gipuzkoarren eta bizkaitarren eskubideen onarpena aldarrikatu zuen Toroko Gorteetan, Asturias eta Galizian baleak ehizatzeko, bere erregetzaren aurretik egiten zen molde berean. Gerora, euskaldunek ontzi handiagoak erabili zituzten eta zeharkaldi ausartak egin zituzten balearen bila joateko; hala, Irlandako, Eskoziako eta, beharbada, Hebrida eta Faroe uharteetako kostaldeetara iritsi ziren euskal arrantzaleak.
Ontziak eta teknika[aldatu]
Leku guztietan, ordea, balea harrapatzeko prozedura berari jarraitzen zioten: ama‑ontziaren gainean edo ontzi horren atoian ontzi txikiak eraman ehiza‑lekuraino, gizon gutxi batzuk osatutako eskifaiek gidatuta, eta zetazeoa arpoien edo lantzen bidez hil. Kostaldera atoian eramatea, harrapakina zatikatzea eta koipea urtzea ere egin beharreko lanak ziren guztiak.
Arraunez eragindako ontzi txiki horiei izen asko eman izan zaizkie, eta nahasmena sortu da ondorioz; izan ere, izen berberek, garai batean edo bestean eta portu batean edo bestean, esanahi desberdina izan dute: txalupa, batela, pinaza, txanela, potina, ballenerra… Bizkaiko Golkoko kostaldean behintzat, arraunez eragindako ontzi txikiekin ehizatzen zuten euskaldunek balea. Zuzenean ontzi handietatik balea ehizatzea oraintsuko kontua da; arpoiak kanoikadez jaurtitzea asmatu zutenean hasi ziren ontzi handiak erabiltzen.
Begiztatzeak eta trepetxuak[aldatu]
Bizkaiko Golkora balea dezente iristen zen garaian, balea‑arrantzaleek zaintza‑zerbitzua ezartzen zuten horretarako berariaz eraikitako talaietan eta itsasotik hurbileko tontorretan. Lapurdin dorreak jaso zituzten; Getarian (Lapurdi) bat gordetzen da oraindik. Eta Donostian ere zutik dago balea begiztatzeko talaia bat, Ulia mendiaren tontorrean, harkaitz baten gainean.
Zaindariak kostaldetik gertu balea bat begiztatzen zuenean, modu batera edo bestera ematen zuen abisua: ke bidez, danbor edo turuta bidez, kanpaiak joz… Ontziak prest izaten ziren lehorrean, ehizarako trepetxu guztiak zamatuta, arraunak, ur geza eta janari pixka bat hartu eta itsasoratzeko. Arpoilariak, lemazainak eta lau edo sei arraunlarik osatzen zuten eskifaia. Arpoilariak brankan zuen bere lekua eta harrapakinarengana hurbildu artean ere arraun egiten zuen. Hauxe zen bere armamentua: arpoi pare bat estatxa eta flotagailu batzuei lotuta eta lantza odol‑eragileak.
Pieza hurbil zutenean, arpoilariak, brankako txapitulan zutik eta arpoia eskuetan, aginduak ematen zizkien lemazainari eta arraunlariei. Arpoia bera altzairu forjatuz egindako azkona zen, bi metro luzeko kirten astun bati lotua; kirten horrek indar handiz jaurtitzeko balio zuen. Arpoia jaurti eta animaliaren saihetsean iltzatuta, balea azkar murgiltzen zen barrualdera eta eskifaiako kideak kontu handiz joaten ziren askatzen arpoiari lotutako estatxa, ontziaren zatiren batean korapila ez zedin. Karela maiz bustitzen zuten, marruskadura biziak soka erre ez zezan. Zauritutako balea azalera ateratzen zenean arnasa hartzeko, arpoilari zuhurrak bigarren arpoi bat sartzen zion, edo lantza odol‑eragilearekin ziztatzen animaliaren bizkarra.
Harrapaketa bakoitzean hiru edo lau ontzik hartzen zuten parte, bakoitza leku egokian jarrita eta arpoilari‑lanetan txandak eginez. Baleak orduak egin zitzakeen hil aurretik eta, orobat, kostaldetik urrun eraman zitzakeen ehiztariak. Gero, haragi‑tona haiek guztiak kostaldera atoian eramateko lan eskerga eta nekagarria etorri ohi zen. Ondoren, animalia zatikatu eta koipea urtu behar zen eltze handietan eta, azkenik, olioa egurrezko upeletan ontziratu.
Baleontzien irudiak[aldatu]
Euskal Herrian, balearen arrantzari buruzko irudirik antzinakoenak Bermeoko eta Hondarribiako kontzejuetako zigiluak dira, XIII. mendekoak biak, eta beste bat Miarritzekoa, XIV. mendekoa. Donostiako zigiluko ontziarekin gertatzen den moduan, Bermeoko eta Hondarribiako ontziak aurrekoak dira, beharbada zigilu horiek dituzten dokumentuak baino askoz ere lehenagokoak.
Bermeoko zigiluaren irudia (osatu gabe dago) 1297. urtean datatutako dokumentu batekoa da. Iruñeko Kontuen Ganberan dago gordeta agiria. Hondarribiako zigiluaren irudia aurrez aipatutako dokumentuan dago; Padurako Ermandadeko udalerrien eta Frantziako monarkaren arteko hitzarmena jasotzen duen agirian.
Miarritzeko zigiluaren irudia, berriz, 1351. urtekoa da.
Beste bi zigilu ere badira, balearen arrantzan diharduten bi euskal txaluparen irudiekin. Bat, Bermeokoa da, eta, bestea, Lekeitiokoa, baina biak ala biak askoz geroagokoak direla dirudi; XV. mendearen amaierakoak, gutxienez.
Azken aldian, Luis Murugarren historialari donostiarraren zorroztasunari esker, beste bi txaluparen irudiak agertu dira, bataio‑liburu batean marraztuta. Zumarragako parrokia‑artxiboko XVI. mendeko bataio‑liburuan, hain zuzen.
Orain arte ez dugu beste ikonografia‑dokumenturik, baleontzi bat ehizaren unean erakusten duen irudirik; alabaina, badugu ontzi‑mota horren beste irudi bat, XIV. mendearen hasierakoa, erlijio‑motibo batean erabilia. Gasteizko San Pedro elizan dago, aldaretik hurbileko ganga nagusiaren giltzarrian.
Horrelako txalupa bat berreraikitzen saiatzeko datu zehatzagorik ez dagoenez, ezjakintasun hori hartu behar da oinarri: ez dakigu txalupek benetan zer forma zuten, zer neurri eta edukiera zeukaten, ezta eraikitzeko zer teknika erabili zuten ere. Agian, egunen batean agertuko dira agiri galdu batzuk oraindik ere ezagutzen ez den artxiboren batean, oraintsu Murugarrenek erakutsitako moduan. Nolanahi ere, usteetan oinarrituta egiara dezente hurbiltzeko moduan gaude; izan ere, zigiluek informazio dezente ematen dute.