Itsasoko kultura/FAUNA ITSASTARRAREN ISLA KULTURAN. TRADIZIO LITERARIOA ETA PLASTIKOA

Itsasoaren isla kulturan

Animaliei buruzko literatura

Antzinaroan, Erdi Aroan eta Aro Modernoan

Antzinatik animaliek konfiantza osoa izan dute literatoen artean. Jakintsuek ikuspegi ez zientifiko bat izaten zuten gehienetan munduari buruz eta, horren ondorioz, izaki fantastikoei buruzko istorioez gainezka egon ohi ziren euren idatziak, Erdi Aroko literatoen adimen poetikoaren iturri izanez.

Antzinaro edo mundu klasikoko obrarik funtsezkoenetako bat izan zen Pliniok K. o. 77. urtean amaitu zuen Historia Naturala. Obra horretan biltzen da, Estrabonen Geografia garaikide ezagunean ez bezala, animalia munduari buruzko antzinako tradizioaren zati handi bat. Plinio da izadiaren ikuspegi horren erantzulea —bi idazle hauekin batera: Solino, III. mendean Collectanea rerum memorabiliumen idazlea eta, Eliano erromatarra, Historia de los Animales (III. m.) pasadizozko obraren egilea—, hain zuzen, XII. mendean aski aurrera artean eta, literatura alegorikoaren barruan, XVII. mendera arteko oihartzuna izan zuen ikuspegiarena.

Antzinaroa bukatzean, Makrobio eta Martianus Capella literatoen antzeko intelektual handiengan jarri zuen bere sinesgarritasuna Erdi Aroko munduak. Hala, haiek aipatu klasiko horiengan oinarrituz, munduaren ikuskera baldintzatu zuten.

Alegiazko fauna

Erdi Aroko literaturan idazle horiek eragin handia izan arren, euren animalia eta geografia mundu ikuskera fantastiko horrekin, aipagarri dira naturaren ikusmolde naturalistago bat aldarrikatu zuten idazleak. Horien artekoak dira Estrabon eta honen aurreko Ktesias, nahiz eta azkeneko honek ekialdetik —Indiatik, zehatz esateko— zetorren munstro mundua gogo onez onartu. Aurrerago ikusiko dugu hedaturik zegoela fauna itsastarra lehortarraren antzekoa zela zioen tradizioa: baina egokitua. Egia esan, hain zegoen onartua fantasiazko naturaren ideia gizartean, non ez zuten ikuskera hori gaitzetsi ez Aristotelesek eta ez San Agustinek, eta neurri handi batean antzinaroko munduak hain gustuko zuen ikusmoldea jarraitu zuten.

Fantasia horiek Erdi Aroraino iritsi ziren eta intelektual paregabeek onartu egiten zuten munstroen existentzia: Isidoro Sibiliakoak, Vicent de Beauvaisek eta Rabano Maurok, besteak beste. Baina, naturaren antzinako ikuspegi hori zalantzan jarriko dute honako hauek: XII. mendearen azkenean sortu zen espiritu kritikoak, XIII. mendean Chartresko eskolak eta XIV. mendeko filosofia nominalistak; XVI. mendetik aurrera baizik guztiz garatu ez zen beste ikuspegi zientifikoago baten alde eginez.

Fauna ispilu eta eredu morala

Animalien mundua «ispilu» gisa hartzen zen. Jainkoaren sorkarien arteko zati bat zenez, haien portaera aztertuz, gizakiak munduaren ikuskera a berasteko dotrina garrantzizko bat atera zezakeen. Horren ondorioz, ez da harritzekoa Hugo San Victor teologoarentzat animalien azterketa Jainkoaren pentamoldea ezagutzeko garrantzizko baliabide bat izatea (1). Horregatik, kontuan hartu behar dugu Erdi Aroko plastikak, hain animalia eta munstro irudikapenez josiak, baliabide bat ikusi zuela haiengan, eta gizakiak bere buruaren ezagutza eskura dezakeela haien bidez, portaera argitzeko eta eredu bilakatzeko.

Bestiarioak

Literaturaren diskurtso historikoaren barruan, animaliek Erdi Aroan izan dute arretarik handiena. Obra asko biltzen ziren II. mendetik XII. mendera bitartean «Bestiario» izenburu generikopean. Physiologus deitu obrak berak Bibliak bezainbateko jakinduria jasotzen zuen (2). Puntu honetara iritsirik, «Bestiario» bat zer den galdetu beharko genuke. Demetrio Gazdaru (3) denen ezaugarri komun batzuez ohartu da; haietako bi nabarmenduko ditugu:

• Animalia aitzakia bat da alegoria mistico eta religioso bat finkatzeko.
• Animalia «exempla» edo eredu bilakatzen da; hau da, haren portaera naturala aztertuz, sinbolo moral garbi bat finkatzeko balio du.

Gaitasun horri esker, animaliak baliabide erosoak ziren kristauei ohartarazpenak egiteko eta horretarako baliatzen zituzten tenpluetan mota guztietako irudiak zituzten predikariek.

Zalantzarik gabe, «Bestiario» deitzen diogun animaliei buruzko literatura mota honen aurrekariak K. o. II. eta V. mende artean idatzitako Phisiologus obran bilatu behar dira. Nahiz eta ez dakigun egilea nor izan zen, antzinaroko idazle handiek egina dela uste izaten da; hau da, San Epifanio, San Basilio, San Joan Krisostomo edo San Jeronimo eta antzeko idazleek (4). Kontua da intelektualen konfiantza osoa duela ustez Alexandrian idatzi zen testu horrek, XVI. mendera bitartean argitalpen ugari egin baitzituzten (5).

Physiologus obraren atzetik, argudio eta iturburu ber bera zuten beste lan asko iritsi ziren. Brujasko bestiarioari beste batzuk erantsi behar zaizkio, Toskanakoa, Oxfordekoa, Philippe de Taünena eta askoz gehiago. Animalia erreinuaren ikuspegi hori maitasun olerkietara ere egokitu zen, XIII. mendeko Bestiaire d’amour rimé izeneko obran ikus daitekeen bezala.

Ikusten dugun bezala, greziera ezaugarri eta sustraiak gure aroaren hasieran dituen lehen Bestiario honen helburu nagusia animalien bidez hierofaniak finkatzea zen; hau da, irudi sinbolikoak sortzea, haiek bitarteko errealitate sakratuak ezagutarazteko (6).

Horren haritik, garbi dago Phisiologus obraren sorrera ez dela bere testuinguru historikoan bitxikeria soil bat; izan ere, I. mendetik hasita, bazegoen joera hori Alexandriako kultur giroan, aztertu dugun moduan (7). Sona handiko bi intelektual ziren Apión eta Queremón: bigarren hori, idazlari eta apaiz izan zen eta Erromara lekual-datu zen 49. urtean, Neronen maisu izateko, Estrabonek dioenaren arabera (8). Queremónen pentsaera estoikoak ikusarazi zion, anaglifoak eta egiptoarren idazkera hieroglifikoa aztertu ondoren, naturaren bidez posible zela forma fisikoa ematea erlijiozkoari eta moralezkoari zein espirituzkoari edo abstraktuari; horregatik proposatu zituen hainbeste irudi munduaren azalpen gisa. Queremónen atzetik iritsi zen Horapollo, ustez II. mendeko idazle ezezaguna, Errenazimentuko humanisten artean eragin erabakigarria izan zuena (9). Hark, bere Hieroglyphica obran, moral mailako ikasgaiak atera daitezkeen animalia erreinuko eredu ugari proposatu zituen.

Horregatik, argi dago Erdi Aroko animaliei buruzko ikuskera hori finkaturik gelditu zela II. mendetik aurrera eta Errenazimentuko jakintsuek ere jarraipena eman ziotela: Jainkoak bere sorkarien bidez hitz egiten duela uste zuen Pico Della Mirandolak, besteak beste (10). Hura, gainera, bat zetorren Erdi Aroko Hugo San Victor pentsalariarekin, naturaren bidez gizakiak Jainkoaren handitasun amaigabea uler zezakeela esatean; izan ere, gorputza duen oro sortzailearengana orientaturik dago, eta, animaliak hor badaude, gizakiak Jainkoaren arrastoa aurkitzeko da.

Animaliei buruzko tradizio plastikoa

Alciatok idatzitako obraren ondoren, 1531. urtean sortu zen literatura enblematikoa, faunaren bilduma hau sartu zuena, eta Bestiarioetan zein antzinaroko literaturako kultur tradizioan oinarriturik, irudi mintzodunen bitartez XVI. eta XVII. mendeetan Europako intelektualari baliagarri zitzaion kode —ikusizko eta semantikazko— oso bat finkatzeaz gain, arte plastikoen eremuraino ere indartsu hedatu zen (11).

Izurdea: eredu aparta

Asko dira ildo horretako adibideak, baina Artearen Historiako artelan bikain bat ikusten geldituko gara: Rafaelen Galatea (3. irudia). Irudian izurdeek tiratako orga batean azaltzen da Galatea. Jakin badakigu, Galateak piztu zuela Acis bere maitea Polifemok hil ondoren (Ilíada XVIII, 45).

Maitasunaren irudia Gauza bitxia da, izurdea antzinatik da maitasunaren irudi, bizialdian maite dituenak babestu eta haien alde bizia ere ematen duelako. Horrela ohartarazten digute Elianok (An. Hist. X, VIII), Pliniok (Nat. Hist. IX, VIII) eta izurdeei buruz horrela idatzi zuen Opianok:

Galateak Acis enganako zuen maitasuna, Apolodorok, Higiniok eta Hesiodok emandako bertsioez dakiguna, irudi bidez izurdeak irudikatzen duela ikus daiteke. Hortaz, Galateak maitearengana duen jarrera ere sakrifiziozkoa da; alegia maitasun sakrifikatua, bizia eskaintzen baitu. Esanahi horrekin ikusten dugu enblematikan, Camerariusen obran zehatzago esateko (10. irud.), ezin konta ahalako uretako animalia biltzen dituen obran. Idazle klasikoetan oinarritzen da sorta hori, neurri handi batean, irakaspen moraletan «Bestiario» deitzen direnekin halakoxe antza bat dutelako.

Salbamenaren ideia Izurdeak salbamen ideiarekin ere zerikusia izan du, horregatik lotzen da sarritan Arionekin, itota hil ez dadin laguntzen baitio; zentzu horrekin nabari dezakegu Vianako Santa Marian (Nafarroa) XVI. mendeko friso mitologiko handiko erlieberen batzuetan (6. irud.). Irudikapen mitologikoetan elementu mintzodun gisa sartuak diren itsasoko animalietan oinarriturik sortutako konposizio plastiko hauek antzinaroan dituzte beren aurrekariak. Gerora, Erdi Aroan eta Aro Modernoan lotura horiez baliatu ziren, behar zirenean, berriak asmatuz, nahiz eta gutxitan aldentzen ziren tradiziotik.

Ikus dezagun beste adibide bat: «Festina Lente» izan zen XVI. mendean goibururik erabiliena, Windek dioenez (13). Aukakoak parekatze hori manieristen pentsamoldearekin oso bat zetorren eta Aristotelesek botatako ideia hartan zituen oinarriak: bertutea erdian dago, inoiz ere ez muturretan; hortik sortua da «Lentamente lo Urgente» atsotitza.

Jeronimo de Huertak kontatzen duenez, antzinaroak izurdearen eta ainguraren bidez ideia hau azaldu nahi zuen: XVI. mendean Francesco Colonnaren El Sueño de Polifilo (1499) eleberria izan zen zabalkunderik handiena izan zuen lana. Obra horretan maitasun eta arkeologia kontakizun bat egiten du, literatura eta grabatuen bidez, antzinaroa berreraikiz, eta irudi bera presente eginez (6 bis irud.). Gauza bera agertzen da Salamancako Unibertsitateko klaustroan: printzipio filosofiko horiez ikasleak janzteko asmoz, inola ere (15) (7. irud.). Alciato eta Camerariusek (8 9. irud.) konposizio bertsua agertzen digute antzeko edukiak helarazteko (16).

Mendebaldeko kulturan, fauna itsastarra elementu mintzodun gisa, giza errealitateei animalia horien portaera berezia aplikatuz, erabili zela egiaztatuko dugu: errealitate fisikoei eta plastikoki adierazgarriei zegozkien ikusmolde abstraktu eta espiritualak egokituz. Segidan ikusiko dugu erreferentzia horiek eta beroiei dagokien plastika mendeetan zehar historian nola transmititu ziren.

Fauna itsastarrari buruzko literatura

Transmisioa istorio bihurturik eta alegoria moduan

Dagoeneko esan dugu zein estimatua izan zen animalien mundua Erdi Aroan, baina ñabardura bat egitea falta da. Asko badira ere fauna lehortarraz josita dauden eskuizkribuak, oso bakanetan azaltzen da fauna itsastarra. Agian, horren arrazoia antzinaroko, Erdi Aroko eta Aro Modernoko gizakiak itsas eremua behar beste ez ezagutzea izan liteke. Izan ere, bidaietako literaturak, nahiz eta fauna lehortarraren hainbat alderdi agertzen dizkigun, normalean ez du kontuan hartzen itsas mundua, hala nola: ez Juan de Mandevillek El libro de las maravillas del mundo obran (XIV. m.), ez Schedelek Liber Cronicarum (XV. m.) lanean, ez Münsterek Cosmographian (XVI. m.) edo Kolonek benetako Bibliatzat jo zuen Pierre d’Aillyk idatzitako Imago Mundian (17).

Alegiazko fauna

Antzinaroko eta Erdi Aroko gizakia faunaren munstro ikuskeraren zaletua zen, eta Ktesias, Plinio eta beste zenbait idazle aipatuetan nahiz bidaia liburuetan, azpimarraturik azaltzen da batez ere Ekialdean garatzen zen munstro mundu baten existentzia. Ideia horiek intelektualen artean ere zabaldu ziren eta Kolonek berak izaki harrigarri horiek bilatu zituen bere aurkikuntza berrian. Bestalde, Elizak ere lotu nahi izan zituen naturaren harrigarri fantastiko horiek kristau dotrinarekin. Horretarako, San Agustinek, Noeren ondorengoan oinarrituta, giza munstroen existentzia frogatzen du bere Civitas Dei obraren XVI. liburuko VIII. atalean: “ondorengoak munduan barrena hedatu ziren” (Has 9, 19). Orduan, ez zegokeen inolako arazorik ikuskera hori animaliengan aplikatzeko; horregatik ohikoa zen munstroak kreazioaren maila guztietan zeudela uste izatea, gizakien artean nahiz animalia, landare eta mineralen artean (18). Bestalde, Antzinaroko eta Erdi Aroko kulturan uste arrunta zen lurrean bezalakoxe izakiak bizi zirela itsasoan, betiere, uretara egokituak. Bazeuden, lehoi, zaldi, behi, basurde, zerri, elefante, barraskilo eta abarrez gain, tritoiak eta uhandreak, itsasoko deabruak eta fraideak nahiz beste gauza bitxiak, esaterako: zeremonia jantziz jantzitako gotzaina (19), XVI. mendeko grabatu frantsesetan ikusi daitekeenez (4., 11., 12., 13. eta 14. irud.). Hona hemen gai horri buruz zer dioen Jeronimo de Huertak, XVII. mendean Pliniori egin zion azalpenean:

Pliniok itsas munstro haien berri ematean, batez ere adierazten du ekialdeko ozeanoetan, Indiako mugetan, izan ohi direla eta, horrez gain, izaki zoragarri horiek lehorreko animalien antza dutela ere aipatzen du: Isidoro Sibiliakoa iritzi berekoa da, hau baitio bere Etymologias lanean:

Lan mugatu honetan, ia ia ezinezkoa litzateke animalia horiek guztiak azaltzen saiatzea; alegia bai Antzinaroko, bai Erdi Aroko edo Aro Modernoko literatoek beren obretan aipatzen dituzten animaliak; horregatik, oso esanguratsu batzuk hartuko ditugu kontuan, sarri samar asmo alegoriko eta moralez agertzen diren alegiazko ezaugarria dutenak, besterik ez. Fauna horretatik animaliak hartuko ditugu kontuan, besteak beste, erromeroa, itsas astoa, balea, arrain hegalaria, orbisa eta izurdea; baina, beste izaki hibridoen faunaz ere hitz egingo dugu: tritoiez eta uhandreez.

Egiazko fauna eta alegiazko faunaren zenbat adibide

• Erromeroa

Pliniok animalia honi buruz hau dio bere LX. liburuan:

Erromako literatoak animalia horren zenbait ezaugarri ematen jarraitzen du:

Jeronimo de Huertaren iritziz, Plinioren aitormen horiek gezur eta esamesa hutsak dira. Hala, arrazoibidez saiatzen da horren zergatia azaltzen, eta Aristotelesi jarraituz adierazten du ahalegin handirik gabe eta egoki manipula dezakeela ontzi baten mugimendua, itsasontzi baten txopan elementu bat jarrita ere (24). Hortaz arrain txiki horri ezin zaizkio naturaren aurkako efektuak erantsi, bere tamainagatik inoiz eragingo ez lituzkeenak baitira.

Elianok itsasontziak —haietan itsatsita— geldiarazten dituen arrain bati buruz hitz egiten digu eta «Epéchei naús» deitzen dio (25). Kolorez beltza eta itxuraz aingira baten antza duela zehazten du. Iktiologoek Echeneis remora izen zientifikoz ezagutzen dute arrain hori. Bere bidaiak beste arrain batekin ala itsasontzien kroskoari itsatsita egin ohi ditu, eta egia da bere buruko disko arrauzkaraz beste arrai bati itsatsita ere egiten dituela, esaterako: arrainzabalari.

Ez da esan beharrik zalantzan jarriko zirela XVI. mendean erromeroaren ezaugarri horien istorioak, baina alegia bizirik zen intelektualen artean, hori zela eta, irudikatu egin zuen Joan de Borjak, enblemen lehen egileak (16. irud.). Gizakiak gauza txikien aurrean izan behar duen arduraren erreferentzia modura irudikatu ere, gauza txiki batek bizitzako on bidea geldiaraz baitezake: Borjaren iturria, zalantzarik gabe, literatura klasikoaren —eta bereziki enblematikoaren— barruan dago, izan ere, Alciatok bere LXXXII. enblemaren (15. irud.) goiburuan Borjaren antzeko kontzeptuak erakusten ditu, alegia horiei moral mailako ondorioak aplikatuz: Politikoak ere ohartu ziren gaiaz, zeren eta Jaime I.ak Valentzia konkistatu izana ospatzeko laugarren mendeurrenean Marko Antonio Ortik 1640an argitaraturiko liburuan erromero arraina musulman piloa suntsitzea lortu zuen Erregearen adorearekin alderatzen du (17. irud.). Hara zer zioen epigramak:

• Itsas astoa

Antzinakoentzat animalia horrek ezaugarri bat zuen: izugarri irensle izatea. Horregatik dio Klemente Alexandriakoak honako hau: Neurritasunari dagokion alegoria gisa hartu zuten ideia hori XVII. mendeko tratatu idazle enblematiko handiek; hau da, gizaki ororena baina bereziki Printzearena izan behar duen dohainaren alegoriatzat. Hori dela eta, Juan Solorzanok epigrama batez aurkeztu zuen animalia hori (18. irud.) bere Emblemata regio política lanean:

Solorzanoren ideia horiei jarraiki, Andres Mendok hau dio itsas astoaren irudikapena eginez:

Elezaharretako animalia horrek zerikusirik izan dezake sirulu edo arrain katuarekin, erakusten duen erasotzeko eta jateko gogoagatik, Pliniok bere IX. liburuko XV. atalean eta Elianok berak ere XII. liburuko IV. atalean diotenez.

Plinio, Eliano eta Isidoro Sibiliakoak ez dute bereziki idazten animalia horretaz, bai ordea, itsas armiarmaz, itsas zaldiaz edo itsas otsoaz, irentsi nahia ezaugarri duen itsas otsoaz.

• Balea

Hauxe da agian izurdearekin batera itsasoko faunari buruzko literaturan gehien azaltzen den itsas ugaztun. Isidoro Sibiliakoak hauxe dio baleaz:

Pliniok eta Elianok horien ezaugarriez eta ohiturez hitz egiten digute eta askotan ia ia fantasiazkoak dira. Baina, kontakizun horiek balio izan zuten Erdi Aroko eta Aro Modernoko gogoak bizkortzeko eta, baliabide horren bidez, alderaketa bat ezartzeko, moral mailan nahiz politikako zenbait alderditan.

Jeronimo de Huertak Opianori eta Elianori jarraitzen dio, Plinioren IX. liburuko IV. atalari egindako azalpenean, esanaz baleak arrain txiki gidari baten atzetik egiten duela igeri:

Camerariusek irudi hori bere I. enbleman (19. irud.) azaltzen du eta goiburuan adierazten, baleak gidariari gertu gerturik jarraitzen dion bezala, halaxe duela herri zoriontsuak Printzea zaintzaile (34). Ohikoa da XVI eta XVII. mendeko literatura politikoan Platonen (Errepublika 489) eta Aristotelesen (Politika III II) metaforari jarraitzea, horregatik, itsasontzia, Estatua, gidatzen duen lemazaina Printzea da. Oraingoan balea bilakatzen da Estatuaren gidari edo buru den Printzeari esaneko jarraitzen dionaren ideia. Kristau zentzua emanez, Lorentzo Zamorakoak interpretatzen du Pliniok ematen duen irudi hori, onbiderako gidaria inoiz galtzen ez duen gizon zintzoaren erreferentzia gisa (36).

Agerikoa da animalia horren balioaniztasun sinbolismoa, zeren eta, ikusi dugun bezala, eta jarraian ikusiko dugunez kristau jokabidearen eredu ez ezik, deabruarena ere bada. Hala, Virgiliok «priste» izeneko balea oso bizkor batez hitz egiten du eta ontzi batekin alderatzen: Ez da harrigarri gertatzen Camerariusek II. enbleman balea aurkeztea soberakinak kanpora botatzen ari diren itsasontzi baten ondoan, zehaztuz, segurtasunez bidaiatzeko beharrezko ez den guztia bota behar den bezala (20. irud.), funtsezkoa izango dela gizakiarentzat, hondoratuko ez bada, bigarren mailako guztia atzean uztea; elikagaiak atera ondoren ur soberakina botatzen duen balearen antzera. Balearen jateko era bitxiaz hitz egiten du Pliniok. Arrainak irentsi eta sabelean digeritzen dituela dio; barruan pasabide meharrak dituenez, tamaina txikikoak izan behar dutela arrainek (38), (Hala gertatzen da errealitatean, animalia horiek balea bizar deitzen diren xafla korneo batzuk baitituzte, bere elikagai izango diren planktonari eta arrain txikiei ahoan eusteko).

Animalia horri buruz gaineratu zuen De Huertak:

Hala, zetazeoa Camerariusen III. enbleman (21. irud.) “arrain gizenen” edo losintxarien adierazpenei jaramonik egin behar ez dien Printzearen irudi bilakatzen da; izan ere, haien hitzak irentsiz gero, hondamena bereganatuko bailuke (40). Bestiarioetan gaizkiaren irudi gisa ageri da animalia hori eta arrainak erakarri eta irensteko usain gozo gozoa botatzen duen baleaz hitz egiten da bertan; horregatik berdintzen da losintxarien hitzez gizakia hondatzen ahalegintzen den deabruaren irudiarekin (41). Animalia horren jokaeraz zuten ideian presente zegoen iruzurra eta Satanekin alderatzea; hala zioen Phisiologusak: Ideia horiek Bestiarioetan irudiztatu ziren (23. irud.). Bibliatik hartua da zalantzarik gabe Satanen irudi den balearen ideia, animalia horrek irentsi baitzuen Jonas, haren barruan hiru egun eta hiru gau bizi izan zena (Jn 2,1 5). Gizakia irensten zuen munstroaren irudia oso baliabide erabilia izan zen Erdi Aroko estetikan, kondenatua irensten ari zen Leviatan deabruaren ideia azaltzeko (24. irud.).

• Arrain hegalaria

Plinioren ustez arrain bera da arrain hegalaria eta enara arraina deitzen zaiona:

Itsasoko enarak hegan egiten du eta aireko enararen antzekoa da egiaz (43).

De Huertak, aldiz, zentzu kritikoa erabiliz, behin eta berriz dio askok ez dutela arrain hori existitzen denik sinesten, bai ordea esaten hegazti saldoak direla itsasoan sartzen:

Elianok arrain hegalaria eta enara bereizi egiten ditu, esanaz:

«Exocoetus volitans» izenez ezagutzen den arrain hegalaria kontuan hartu zen Camerariusen enblema batean (26. irud.), adierazi nahiez arriskuak zelatan dituela beti gizakiak, eta, itsasoan eta airean etsaiak dituenez bi ingurugirotan bizitzeko prestaturik dagoen arrain honek bezala, adimenez jantzirik egon arren, gizakiak erne egon behar duela bizitzan agertzen diren arrisku ugarien aurrean (46).

• Orbisa

Hau dio Pliniok animalia honi buruz: Juan de Borjak bere enblema batean agertzen du arrain hau (25. irud.), gizakiak bizitza iragankor honetan onbideak ezagutu behar dituela eta, horri buruz zentzaraziz; hara hemen zer dioen:

• Izurdea

Itsas ugaztun hau ere salbamen irudi gisa hartzen da, Bestiarioak adierazten duen moduan, arriskuan diren nabigatzaileez errukitzen baita:

Salbamen ideia horren harira aurkezten digu Alciatok izurdea bere LXXXIX. enbleman, Ario gogoratuz (31. irud.). Jeronimo de Huertak dioenez Pliniok lehendik zioen honako hau animaliaz:

Camerariusek ere erabili zuen erreferentzia hori bere VII. enbleman (29. irud.) itxuraren irudia engainagarria dela adierazteko, izurdearen jolasak ez baitu lasaitasuna adierazten, baizik ekaitza aldarrikatzen (51). Esanahi horren ikuspegitik, Diego Lopezek aholkulari onaren irudia ikusi zuen animalia horretan eta halaxe interpretatu zuen Alciatoren CLXVI. enblema aztertzerakoan (27. irud.); hau da, izurdea hondartzan hilda azaltzen delako marinela gidarik gabe gelditzen den enbleman (52). Izurdeen portaera hori bera dute baleek ere, zeren eta De Huertak dioenez:

Animalia horren portaera onbera, gorago ere aipatu duguna, gizaki zuzenaren iruditzat hartzera eraman zuen, izan ere, hark bezala, honek beti mugimenduan ibili behar du ongia egiteko. Elianok esaten duenez, animalia hori beti mugimenduan dabil eta inoiz ez da erabat geldirik egoten (54). Hortaz, ez da inola ere harritzekoa Camerariusek, VIII. enbleman, izurdea Zuzenaren alegoriaren oinarritzat agertzea, eskuetan balantza duela (28. irud.), gizakiarengan bertuteak ez duela desagertu behar adieraziz.

Antzeko gaiak azaltzen dira hondartzan hilda datzan animalia irudikatzen duen XI. enbleman (30. irud.) ere. Hala adierazten da noiz edo noiz atzerria nozitu behar duela herritar onak, nahiz eta kalte izugarri egin, aldizka lurrera irten eta heriotza aurkitzen duen izurdeari gertatzen zaion modura. Pliniok dioenez: De Huertak Plinioren testuari hau eransten dio: Ovidiok esana digu jada berehala hiltzen dela izurdea uretik at:

• Tritoia

Alegiazko izaki hibrido bat da uhandrearekin batera. Pliniok izaki mitiko batez hitz egiten digu; hain zuzen ere, barraskilo maskor handi bat jotzen jardun ohi duen izakia da (58). Zentzu horretan, badirudi Virjilio eta Ovidioren ideiari jarraitzen zitzaiola, kontatzen digunean Neptunoren segizioan parte hartzen zuela Tritoiak eta «atronaba el azulado mar con su caracola» (59). Goialdea gizonezkoa eta gerriz beherakoa arrain irudiko itsas munstro horretaz hitz egiten dute klasikoek, baina Elianok zalantzan jartzen du horrelakorik bazenik:

Alciatok sonaren irudi gisa aurkezten digu tritoia bere CXXXII. enbleman (34. irud.) eta goiburuan hau esaten du: Beraz, betierekoa izan behar duen sonaren irudia da tritoia; horri dagokiona da isatsari hozka egiten dion ofidioaren irudia. Betikotasunaren esanahi hori ikusten da Horapolloren obrako I. hieroglifikoan (32. irud.).

Gauza jakina da Rembrandt ez zela izan bere margolanetan enblemak eta alegoriak eginzalea. Hala ere, Moffit ek aztertu duenaren arabera, urrezko kaskoa zuen gizon sonatuak tritoiaren irudia adierazten du kasketan, ez ordea gerrari bat adieraziz, baizik eta letretan jakitun izateagatik sona zuen gizon baten irudiari osatuz (62).

• Uhandrea

Alegiazko beste izaki hibrido bat da. Alegiazko irudi horiek Melpomene musaren eta Aqueloo ibai jainkoaren alabatzat hartzen ziren eta, agidanean, Mediterraneo itsasoan bizi ziren, euren musikarekin nabigatzaileak liluratu eta haitzen kontra hiltzeko. Uhandreen tradizioak Homeroren garaira eramaten gaitu; hara hor zer dioen Odisean:

Ovidioren hitzetan emakume forma zuen goialdean eta arrainarena behealdean, eta hiru ziren: Partenope, Leukosia eta Ligia (64). Isidoro Sibiliakoak adieraziko digu izaki horiek nola irudikatzen ziren eta zer esanahi zuten:

Esanahi horiek Bestiarioetan jaso ziren eta, haien arabera, izaki horiek lizunkeria eta diruzalekeriaren iruditzat hartu ziren. Irudikapen desberdinez mintzo dira: emakume hegazti eta emakume arrain gisa (39. irud.) (66). Bi irudiak hartu zituen Erdi Aroko plastikak eta halaxe, bikoiztasun horretan agertzen zaizkigu Estibalitzeko Basilikan (37. eta 38. irud.) (67).

Aro Modernoko Alciatok, CXV. enbleman, emagalduaren irudi gisa agertzen digu uhandrea, Ulisesen elezaharraz ari dela (36. irud.): Zentzu horretan, honako hau dio Diego Lopezek enblema hori aipatzean:

Saavedrak ere badu uhandrea, LXXVIII. enpresan (41. irud.), baina lausengatzaile irudian. Hara hemen zer dioen:

Ideia hori Ovidiori eginiko azalpenean kanporatu zuen Sánchez de Vianak:

Las Hilanderas bezalako artelan handi batean enblemen araberako irakurketa politiko bat ikusi nahi izan dut (71). Velazquezi obra hau Felipe IV.a erregearen mendizain nagusiak, Pedro de Arcek, eskatu zion. Beste gogoeta batzuk alde batera utzita, hiru emakume irudi ikusten dira, klasikoentzat uhandreak hiru diren moduan, eta janzkeran Baños de Velascoren enblema batean —losintxariak erregearen gainean eskua jartzen duen emakume irudiko uhandrearen bidez irudikaturik— agertzen den emakumearen antzera (42. eta 43. irud.). Uste izatekoa da nobleziari mezu bat ematea zela margolariaren helburua; alegia, losintxari eta lausengari izanez gero, Printzea hondatzea besterik ez luketela erdietsiko, Velazquezek Arakne desegiten duen Atenearen irudi bidez agertzen digun moduan.

Hitz batean

Izena hau eman diogu eskuarteko lan honi Fauna itsastarraren isla kulturan. Tradizio literarioa eta plastikoa eta, bistakoa den bezala, agortu gabe geratu zaigu gaia; horri dagozkion xehetasun labur batzuk ematea izan da orain artekoa, baina, nolanahi ere zentzu horretan hainbat ondorio ateratzeko balio izan digu.

Klasikoen kontakizunetan oinarrituta, munstro irudiak normalean Ekialdekoak —zehaz esateko, Indiakoak— izan ohi ziren. Hala, Kolonek bertara iritsi zela uste izan zuenean, ez zuen inolako zalantzarik izan antzinaroan zein Erdi Aroko bidaietako literaturan eta Imago Mundin ziurtzat jotzen zituzten mota orotako animalia fantastiko haien bila ibiltzeko. Horren ondorioz, uste izatekoa da literato greziar eta latindarrentzat Mendebaldea Ekialdea baino mundu zibilizatuago bat zela; han aparteko edo ezohiko gauzak arrunt ziren, eta horregatik agian, oraindik bizirik da gugan Ekialdeko paraje haiek exotikoak direlako ideia.

Fauna itsastarra ez ezagutzeak eraman zituen literatoak animalia lehortarren eta itsastarren arteko lotura egitera, eta hortik sortuak dira Plinioren eta Isidoro Sibiliakoaren ideiak.

Antzinatean bitxikeria hutsa zen nola fauna naturalista hala alegiazkoena bera: halakoxe dohain batzuk ikusten ziren animalien portaeran; hau da elezaharren esparruan sartzen direnak, eta horrexek jartzen du agerian naturaren ikuspegi ez zientifikoa. Erdi Aroak berriro hartu zuen fauna itsastarraren eta animalien ikuspegi hori, bereziki «Bestiarioetan». Animalien elezaharrek lurrekoaren eta zerukoaren (edo mistikaren) arteko lotura finkatzeko balio izan zuten, betiere, kultur testuinguru alexandriarrean ordurako han ziren hierofania edo naturaren ikuskari sinbolikoak proposatuz, I. mendeko Queremónen pentsamoldeak eta obrak nahiz II. mende aldera Phisiologus en jaiotzak frogatzen duten bezala. Literatura horren zordun da neurri handi batean Erdi Aroko plastika, kristau erlijioaren irakaspen bikainen gogoeta bide izan baitzen.

Aro Modernoak, askoz ere pentsaera kritikoagoa izanik ere, ez zuen antzinaroko eta Erdi Aroko tradizio ahaztu. Enblematikari bide gertatu zitzaion itsas fauna zenbait pentsamendu ilustratzeko eta tradizioan froga-tzeko garaian. Horren harira, Camerariusen obra azpimarratzekoa da, bere tratatuan hainbeste itsas animalia erabiltzeagatik. XVI eta XVII. mendeak berriro hartu zituen elezahar hauek, Hieroglyphicas eta enblema deitzen diegun ikusizko literatura eta literatura semantikoa oinarri hautatuta, eta are esanahi semantiko handiago emanez, ez saindutasunarena soilik, baita moral eta politikoarena ere.

Oharrak

• (1) Cfr. M. Daby. Initiation a la symbolique romane, Paris (1964), 150. or.
• (2) N. Guglielmi. Notas al Phisiologus, Buenos Aires (1971), 7. or.
• (3) D. Gazdaru. «Vestigios de bestiarios medievales en las literaturas hispánicas e iberoamericanas», Romanistiche Jahrbuch, XXII (1971), 260. or.
• (4) N. Guglielmi. (Op. cit., 30. or.) Jatorriz alexandriartzat jotzen duen obra horren hainbat bertsio eta eskuiz-kribu biltzen ditu.
• (5) S. Sebastián. El Fisiólogo atribuido a San Epifanio, seguido del Bestiario Toscano, Madril (1986). Ponce de Leonek XVI. mendean eratu zuen latinezko edizio ilustratuari buruz hitz egiten du.
• (6) N. Guglielmi. Op. cit., 15. or. Mundu sentikorra gainditzea zen ideia nagusia Erdi aroko pentsamoldean, XII. mendean jarrera zientifikoa sartu zen arte.
• (7) J. M. González de Zárate. «El Grutesco en el mundo antiguo y moderno. Algunas consideraciones sobre su origen y su hipotético carácter semántico u ornamental en las artes». CAMON AZNAR aldizkaria, Zaragoza (1987). Domus Aureako gruteskoaren garapenean Queremónen pentsamoldeak nolako garrantzia izan zezakeen aztertu zuen eta baita apaingarritzat hartzen zen elementu horrek zer lotura zuen ere Hieroglyphicas ekin, hots, Phisiologus ek ordurako proposatzen zuen iritzia oinarri hartuta, Horapollok ida-tzitako animalia bilduma handia bezalakoekin.
• (8) Strabón. Geografía, XVII, 1 29.
• (9) J.M. González de Zárate. La Emblemática. Los Emblemas Regio Políticos de Juan de Solórzano, Madril (1987). Emblematikaren iturri nabarienen gisa hartu behar da Horapolloren obra, zalantzarik gabe. Floren-tziara, 1419an, haren eskuizkribua heldu zenetik aurrera irudi bidez mintzatzeko moda sortu zen intelektualen artean. Horrez gainera, haien ustez, Egiptoko jakinduria aurkitua zegoen, obra hau idazkera hieroglifikoaren itzulpena zela pentsatzen baitzen.
• (l0) Pico de la Mirandola. De Hominis Dignitate Heptaplus. De Ente et Uno. Hocke n aipamena El Manierismo en el Arte lanean.
• (11) J.M. González de Zárate. Saavedra Fajardo y la literatura emblemática, Valentzia (1985). III. zatia.
• (12). Cfr. J. de Huerta. Plinioren Historia Natural lanari buruzko iritzia, Madril (1629), l542. or. IX. liburuko IX. atalari buruzko oharrak.
• (13) E. Wind. Misterios paganos del Renacimiento, Bartzelona (1972), 104. or eta hur.
• (14) J. de Huerta. Op. cit., 540. or. IX. liburuko VIII. atalari buruzko oharrak.
• (15) Santiago San Sebastianek egin duen azterketaren arabera, erliebe asko dira Salamancako Uniber-tsitateko klaustroan; hots, Polifiloren Ametsa izeneko grabatuetan oinarrituta egindakoak. Aparteko garran-tzia izan zuen obra honek arte mailan, Berminik berak zenbait lan hartu baitzituen handik Erromako Santa Maria sopra Minerva plazan eraiki zuen monumenturako.
• (16) J. Camerarius. Symbolorum et Emblematum... IV. Bild. IX. enblema (1604).
• (17) G. Arciniegas. América en Europa. Bogota (1980), 39. or eta hur. Ailly k bere tratatuan alegiazko izakien existentzia antipoden gisa hartzen du.
• (18) G. Kappler. Monstruos, demonios y maravillas a fines de la Edad Media, Madril (1986), 263. or.
• (19) Cl. Kappler. Op. cit., 263. or. Aristoteles eta San Agustin kredo horretakoak ziren.
• (20) J. de Huerta. Oharrak Plinioren Historia Natural lanari. IX. lib., V. atala.
• (21) Plinio. Historia Natural. IX. lib., II. atala.
• (22) I. de Sevilla. Etymologías. XII. lib., VI. atala.
• (23) Plinio. Op. cit., IX. lib., XV. atala.
• (24) J. de Huerta. Op. cit., IX. liburuko XV. atalari oharrak eta azalpenak.
• (25) Cl. Eliano. Historia de los Animales. I. liburuko XXXVI. atala eta II. liburuko XVII. atala. Iritziak eta oharrak Jose Manuel Díazenak dira eta bertan azaltzen dira bai arrain horren izen zientifikoa bai aipaturiko ezaugarriak.
• (26) J. de Borja. Empresas Morales. Bruselako argitalpena dugu erreferentzia (1680), 192 eta 193. or
• (27) A. Alciato. Emblematum Liber, (1531). Santiago Sebastianen argitalpenean oinarriturik, Madril (1985), 118. or.
• (28) M. A. Ortí. Siglo Cuarto de la Conquista de Valencia. Valentzia (1640), 71. or. Zio bereko eta antzeko argudioa duten bi hieroglifiko aurkezten ditu.
• (29) Cl. Alejandrino. Pedagogía. II. lib., I. atala.
• (30) J. de Solórzano Pereira. Emblemas Regio Políticos, Madril (1653). XXXVI. enblema.
• (31) A. Mendo. Príncipe perfecto y ministros ajustados, Lyon (1662), 34 eta 35. or.
• (32). I. de Sevilla. Op. cit., XII. lib., VI. atala.
• (33) J. de Huerta. Op. cit. IX. liburuko IV. atalari buruzko oharrak.
• (34) J. Camerarius. Op. cit. I. enblema.
• (35) J.M. González de Zárate. «Significaciones de la nave en la Emblemática del Barroco español: antecedentes plásticos e ideológicos», Malaga (1985). «La Nave como metáfora visual». J. M. González de Zárate. Saavedra Fajardo y la literatura... ri buruzko biltzarra, II. zatia.
• (36) L. de Zámora. Monarquía Mística de la Iglesia hecha de jeroglíficos..., Madril (1611), 650. or.
• (37) Cfr. J. de Huerta. Op. cit., IX. liburuko IV. atalari buruzko oharrak.
• (38) Ibidem.
• (39) Ibidem.
• (40) Camerarius. Op. cit. III. enb lema.
• (41) F. Zambon. «Origine e sviluppo dei Bestiari». Bestiario di Cambridge ri buruzko oharrak, Parma (1974), 56 eta 57. or.
• (42) Ibidem.
• (43) Plinio. Op. cit., IX. liburua, XXVI. atala.
• (44) J. de Huerta. Op. cit. IX. liburuko XXVII. atalari buruzko oharrak.
• (45) Cl. Eliano. Op. cit., IX. liburuko LII. atala.
• (46) J. Camerarius. Op. cit. VI. enblema.
• (47) Plinio. Op. cit., IX. liburua, LXII. atala.
• (48) Juan de Borja. Op. cit., 258 eta 259. or. Idazle hau San Francisko de Borjaren semea zen eta ezkontzaz Loiola Etxeko ondorengoekin ahaidetu zen, horregatik Etxe horretako Jauna izan zen. Datu gehiago nahi izanez gero, ikusi Loiolako Basilikari buruz Egillor, Homero, Hager eta González de Zaratek elkarrekin argitaraturiko lana. Donostia, 1987. Irudi horrek Enblematika espainiarrean duen garrantziari buruz, ikusi Santiago Sebastianen lana Coimbrako Kongresuko hitzaldian (1987).
• (49) Phisiologus «delfín».
• (50) J. de Huerta. Op. cit. IX. liburuko VIII. atalari buruzko oharrak.
• (51) J. Camerarius. Op. cit. VII. enblema.
• (52) D. López. Declaración Magistral sobre las Emblemas de Andrés Alciato. Naiara (1618), 561. or.
• (53) J. de Huerta. Op. cit. IX. liburuko IV. atalari buruzko oharrak.
• (54) Cl. Eliano. Op. cit., IX. lib., XXII. atala. Etengabeko mugimenduan ibili ohi delako, Zoriarekin zerikusian azaldu ohi da, haren ezegonkortasuna azpimarratzeko. Horazio (Odak: III, 26 eta IV, 11).
• (55) Plinio. Op. cit., IX. lib., VIII. atala.
• (56) J. de Huerta. Op. cit. IX. liburuko VIII. atalari buruzko oharrak.
• (57) Cfr. J. de Huerta. Op. cit., 540. or.
• (58) Plinio. Op. cit., IX. lib., . V. atala.
• (59) Virgilio. La Eneida. X, 209. Ovidio. Heroidas. VII, 49 50. or.
• (60) CI. Eliano. Op. cit., XIII. lib., XXI. atala.
• (61) A. Alciato. Op. cit. CXXXII. enblema. Tritoiaren bidez hitz egiten du letrak ikasita lortutako sonaz. Hona hemen zer irakurtzen den Dazaren itzulpenean:

La Fama favorece el hombre entero En letras, y pregona ansí su estado, Que la hace retumbar hasta que asombre La tierra y mar con gloria de su nombre.

• (62) J. Moffit. Rembrandt en «hombre del casco de oro» obraren irakurketa. Valentziako Unibertsitatean irakurritako hitzaldia (1981). Gracián ek izaki mitiko horren aipua eduki hauekin egiten du bere obran, Criticón III, 303.
• (63) Homero. Odisea XII, 40 46. or. Virgilio. Eneida V, 864. or.
• (64) Ovidio. Metamorfosis V, 512 562. or.
• (65) Isidoro Sibiliakoa. Op. cit. L. II. lib., III. atala.
• (66) Cambridge ko bestiarioa, 134 135. or.
• (67) J.M. González de Zárate. La literatura en las artes; Iconografía e Iconología en las artes del País Vasco, Donostia/San Sebastián (1987).
• (68) D. López. Op. cit., 423. or.
• (69) D. Saavedra. Idea de un Príncipe político cristiano representada en cien Empresas, Milan (1642). LXXVIII. enpresa.
• (70) P. Sánchez de Viana. Anotaciones sobre el libro de las Trasformaciones de Ovidio en Romance, Valladolid (1589), 119 eta 120. or.
• (71) J.M. González de Zárate. Saavedra Fajardo y la Literatura emblemática, Valentzia (1985), P. III. Velazquezen obra honen irakurketa La Emblematican ere agertzen da: Los Emblemas Regio Políticos de Juan de Solórzano, Madril (1987).