Itsasoko kultura/Fauna itsastarraren isla kulturan. Tradizio literarioa eta plastikoa

Itsasoaren isla kulturan

Animaliei buruzko literatura

Antzinaroan, Erdi Aroan eta Aro Modernoan

Antzinatik animaliek konfiantza osoa izan dute literatoen artean. Jakintsuek ikuspegi ez zientifiko bat izaten zuten gehienetan munduari buruz eta, horren ondorioz, izaki fantastikoei buruzko istorioez gainezka egon ohi ziren euren idatziak, Erdi Aroko literatoen adimen poetikoaren iturri izanez.

Antzinaro edo mundu klasikoko obrarik funtsezkoenetako bat izan zen Pliniok K. o. 77. urtean amaitu zuen Historia Naturala. Obra horretan biltzen da, Estrabonen Geografia garaikide ezagunean ez bezala, animalia munduari buruzko antzinako tradizioaren zati handi bat. Plinio da izadiaren ikuspegi horren erantzulea —bi idazle hauekin batera: Solino, III. mendean Collectanea rerum memorabiliumen idazlea eta, Eliano erromatarra, Historia de los Animales (III. m.) pasadizozko obraren egilea—, hain zuzen, XII. mendean aski aurrera artean eta, literatura alegorikoaren barruan, XVII. mendera arteko oihartzuna izan zuen ikuspegiarena.

Antzinaroa bukatzean, Makrobio eta Martianus Capella literatoen antzeko intelektual handiengan jarri zuen bere sinesgarritasuna Erdi Aroko munduak. Hala, haiek aipatu klasiko horiengan oinarrituz, munduaren ikuskera baldintzatu zuten.

Alegiazko fauna

Erdi Aroko literaturan idazle horiek eragin handia izan arren, euren animalia eta geografia mundu ikuskera fantastiko horrekin, aipagarri dira naturaren ikusmolde naturalistago bat aldarrikatu zuten idazleak. Horien artekoak dira Estrabon eta honen aurreko Ktesias, nahiz eta azkeneko honek ekialdetik —Indiatik, zehatz esateko— zetorren munstro mundua gogo onez onartu. Aurrerago ikusiko dugu hedaturik zegoela fauna itsastarra lehortarraren antzekoa zela zioen tradizioa: baina egokitua. Egia esan, hain zegoen onartua fantasiazko naturaren ideia gizartean, non ez zuten ikuskera hori gaitzetsi ez Aristotelesek eta ez San Agustinek, eta neurri handi batean antzinaroko munduak hain gustuko zuen ikusmoldea jarraitu zuten.

Fantasia horiek Erdi Aroraino iritsi ziren eta intelektual paregabeek onartu egiten zuten munstroen existentzia: Isidoro Sibiliakoak, Vicent de Beauvaisek eta Rabano Maurok, besteak beste. Baina, naturaren antzinako ikuspegi hori zalantzan jarriko dute honako hauek: XII. mendearen azkenean sortu zen espiritu kritikoak, XIII. mendean Chartresko eskolak eta XIV. mendeko filosofia nominalistak; XVI. mendetik aurrera baizik guztiz garatu ez zen beste ikuspegi zientifikoago baten alde eginez.

Fauna ispilu eta eredu morala

Animalien mundua «ispilu» gisa hartzen zen. Jainkoaren sorkarien arteko zati bat zenez, haien portaera aztertuz, gizakiak munduaren ikuskera a berasteko dotrina garrantzizko bat atera zezakeen. Horren ondorioz, ez da harritzekoa Hugo San Victor teologoarentzat animalien azterketa Jainkoaren pentamoldea ezagutzeko garrantzizko baliabide bat izatea . Horregatik, kontuan hartu behar dugu Erdi Aroko plastikak, hain animalia eta munstro irudikapenez josiak, baliabide bat ikusi zuela haiengan, eta gizakiak bere buruaren ezagutza eskura dezakeela haien bidez, portaera argitzeko eta eredu bilakatzeko.

Bestiarioak

Literaturaren diskurtso historikoaren barruan, animaliek Erdi Aroan izan dute arretarik handiena. Obra asko biltzen ziren II. mendetik XII. mendera bitartean «Bestiario» izenburu generikopean. Physiologus deitu obrak berak Bibliak bezainbateko jakinduria jasotzen zuen. Puntu honetara iritsirik, «Bestiario» bat zer den galdetu beharko genuke. Demetrio Gazdaru denen ezaugarri komun batzuez ohartu da; haietako bi nabarmenduko ditugu:

• Animalia aitzakia bat da alegoria mistico eta religioso bat finkatzeko.
• Animalia «exempla» edo eredu bilakatzen da; hau da, haren portaera naturala aztertuz, sinbolo moral garbi bat finkatzeko balio du.

Gaitasun horri esker, animaliak baliabide erosoak ziren kristauei ohartarazpenak egiteko eta horretarako baliatzen zituzten tenpluetan mota guztietako irudiak zituzten predikariek.

Zalantzarik gabe, «Bestiario» deitzen diogun animaliei buruzko literatura mota honen aurrekariak K. o. II. eta V. mende artean idatzitako Phisiologus obran bilatu behar dira. Nahiz eta ez dakigun egilea nor izan zen, antzinaroko idazle handiek egina dela uste izaten da; hau da, San Epifanio, San Basilio, San Joan Krisostomo edo San Jeronimo eta antzeko idazleek. Kontua da intelektualen konfiantza osoa duela ustez Alexandrian idatzi zen testu horrek, XVI. mendera bitartean argitalpen ugari egin baitzituzten.

Physiologus obraren atzetik, argudio eta iturburu ber bera zuten beste lan asko iritsi ziren. Brujasko bestiarioari beste batzuk erantsi behar zaizkio, Toskanakoa, Oxfordekoa, Philippe de Taünena eta askoz gehiago. Animalia erreinuaren ikuspegi hori maitasun olerkietara ere egokitu zen, XIII. mendeko Bestiaire d’amour rimé izeneko obran ikus daitekeen bezala.

Ikusten dugun bezala, greziera ezaugarri eta sustraiak gure aroaren hasieran dituen lehen Bestiario honen helburu nagusia animalien bidez hierofaniak finkatzea zen; hau da, irudi sinbolikoak sortzea, haiek bitarteko errealitate sakratuak ezagutarazteko.

Horren haritik, garbi dago Phisiologus obraren sorrera ez dela bere testuinguru historikoan bitxikeria soil bat; izan ere, I. mendetik hasita, bazegoen joera hori Alexandriako kultur giroan, aztertu dugun moduan. Sona handiko bi intelektual ziren Apión eta Queremón: bigarren hori, idazlari eta apaiz izan zen eta Erromara lekualdatu zen 49. urtean, Neronen maisu izateko, Estrabonek dioenaren arabera. Queremónen pentsaera estoikoak ikusarazi zion, anaglifoak eta egiptoarren idazkera hieroglifikoa aztertu ondoren, naturaren bidez posible zela forma fisikoa ematea erlijiozkoari eta moralezkoari zein espirituzkoari edo abstraktuari; horregatik proposatu zituen hainbeste irudi munduaren azalpen gisa. Queremónen atzetik iritsi zen Horapollo, ustez II. mendeko idazle ezezaguna, Errenazimentuko humanisten artean eragin erabakigarria izan zuena. Hark, bere Hieroglyphica obran, moral mailako ikasgaiak atera daitezkeen animalia erreinuko eredu ugari proposatu zituen.

Horregatik, argi dago Erdi Aroko animaliei buruzko ikuskera hori finkaturik gelditu zela II. mendetik aurrera eta Errenazimentuko jakintsuek ere jarraipena eman ziotela: Jainkoak bere sorkarien bidez hitz egiten duela uste zuen Pico Della Mirandolak, besteak beste. Hura, gainera, bat zetorren Erdi Aroko Hugo San Victor pentsalariarekin, naturaren bidez gizakiak Jainkoaren handitasun amaigabea uler zezakeela esatean; izan ere, gorputza duen oro sortzailearengana orientaturik dago, eta, animaliak hor badaude, gizakiak Jainkoaren arrastoa aurkitzeko da.

Animaliei buruzko tradizio plastikoa

Alciatok idatzitako obraren ondoren, 1531. urtean sortu zen literatura enblematikoa, faunaren bilduma hau sartu zuena, eta Bestiarioetan zein antzinaroko literaturako kultur tradizioan oinarriturik, irudi mintzodunen bitartez XVI. eta XVII. mendeetan Europako intelektualari baliagarri zitzaion kode —ikusizko eta semantikazko— oso bat finkatzeaz gain, arte plastikoen eremuraino ere indartsu hedatu zen.

Izurdea: eredu aparta

Telemakoren hondoratzea. Escorialeko tapizak (320 x 365cm). Pedro Pablo Rubens, ustezko egilearen diseinua. Miguel Angel Houassek egina (1680-1730).

Asko dira ildo horretako adibideak, baina Artearen Historiako artelan bikain bat ikusten geldituko gara: Rafaelen Galatea (3. irudia). Irudian izurdeek tiratako orga batean azaltzen da Galatea. Jakin badakigu, Galateak piztu zuela Acis bere maitea Polifemok hil ondoren (Ilíada XVIII, 45).

Maitasunaren irudia Gauza bitxia da, izurdea antzinatik da maitasunaren irudi, bizialdian maite dituenak babestu eta haien alde bizia ere ematen duelako. Horrela ohartarazten digute Elianok (An. Hist. X, VIII), Pliniok (Nat. Hist. IX, VIII) eta izurdeei buruz horrela idatzi zuen Opianok:

Los Traces y los bárbaros que habitan cerca de Constantinopla, los pescan con el mismo orden que suelen pescar las ballenas; y cuando se encuentran con alguna hembra que trae consigo los hijuelos pequeños, camina hacia ella y con tridentes clavan a uno de sus hijuelos, y síguenle dando cuerda, hasta que pierde la fuerza con la sangre que derrama; pero la madre con amor y piedad materna (mayor que se puede creer en un animal sin razón) va siguiendo al hijo que va herido, sin quererle desamparar, y con gran ansia procura echar a los otros de sí, y parece que los amonesta que huyan, para que se libren de los pescadores crueles, y ella, aunque tiran golpes y la hieren, se está queda hasta dejarse prender, y perder con el hijo la vida. Sustentan los delfines a sus padres cuando son viejos y no pudiendo nada con la ligereza que suelen, los ayudan cuanto ellos pueden. Suelen cuando está el mar sereno, andar nadando a manadas, y delante van los menores, y por su orden se siguen detrás los de más edad, y tras ellos van últimamente los padres que siempre los acompañan, como los pastores a los corderillos pequeños....

Galateak Acis enganako zuen maitasuna, Apolodorok, Higiniok eta Hesiodok emandako bertsioez dakiguna, irudi bidez izurdeak irudikatzen duela ikus daiteke. Hortaz, Galateak maitearengana duen jarrera ere sakrifiziozkoa da; alegia maitasun sakrifikatua, bizia eskaintzen baitu. Esanahi horrekin ikusten dugu enblematikan, Camerariusen obran zehatzago esateko (10. irud.), ezin konta ahalako uretako animalia biltzen dituen obran. Idazle klasikoetan oinarritzen da sorta hori, neurri handi batean, irakaspen moraletan «Bestiario» deitzen direnekin halakoxe antza bat dutelako.

Salbamenaren ideia Izurdeak salbamen ideiarekin ere zerikusia izan du, horregatik lotzen da sarritan Arionekin, itota hil ez dadin laguntzen baitio; zentzu horrekin nabari dezakegu Vianako Santa Marian (Nafarroa) XVI. mendeko friso mitologiko handiko erlieberen batzuetan (6. irud.). Irudikapen mitologikoetan elementu mintzodun gisa sartuak diren itsasoko animalietan oinarriturik sortutako konposizio plastiko hauek antzinaroan dituzte beren aurrekariak. Gerora, Erdi Aroan eta Aro Modernoan lotura horiez baliatu ziren, behar zirenean, berriak asmatuz, nahiz eta gutxitan aldentzen ziren tradiziotik.

Ikus dezagun beste adibide bat: «Festina Lente» izan zen XVI. mendean goibururik erabiliena, Windek dioenez. Aukakoak parekatze hori manieristen pentsamoldearekin oso bat zetorren eta Aristotelesek botatako ideia hartan zituen oinarriak: bertutea erdian dago, inoiz ere ez muturretan; hortik sortua da «Lentamente lo Urgente» atsotitza.

Jeronimo de Huertak kontatzen duenez, antzinaroak izurdearen eta ainguraren bidez ideia hau azaldu nahi zuen:

Es tan grande la velocidad con que este pescado se mueve, que queriendo significar los antiguos la ligereza, solían pintar un delfín, como vemos lo hizo Tito Vespasiano, que pintó en una parte de sus monedas un delfín revuelto en un áncora, con la sentencia celebrada de Octavio Augusto «Festina Lente», dando a entender que para alcanzar cualquier cosa, es necesario tener ligereza en la industria, y reposo en la diligencia, lo cual significa el delfín revuelto en el áncora, que es símbolo del reposo.

XVI. mendean Francesco Colonnaren El Sueño de Polifilo (1499) eleberria izan zen zabalkunderik handiena izan zuen lana. Obra horretan maitasun eta arkeologia kontakizun bat egiten du, literatura eta grabatuen bidez, antzinaroa berreraikiz, eta irudi bera presente eginez (6 bis irud.). Gauza bera agertzen da Salamancako Unibertsitateko klaustroan: printzipio filosofiko horiez ikasleak janzteko asmoz, inola ere (7. irud.). Alciato eta Camerariusek (8 9. irud.) konposizio bertsua agertzen digute antzeko edukiak helarazteko.

Mendebaldeko kulturan, fauna itsastarra elementu mintzodun gisa, giza errealitateei animalia horien portaera berezia aplikatuz, erabili zela egiaztatuko dugu: errealitate fisikoei eta plastikoki adierazgarriei zegozkien ikusmolde abstraktu eta espiritualak egokituz. Segidan ikusiko dugu erreferentzia horiek eta beroiei dagokien plastika mendeetan zehar historian nola transmititu ziren.

Fauna itsastarrari buruzko literatura

Transmisioa istorio bihurturik eta alegoria moduan

Dagoeneko esan dugu zein estimatua izan zen animalien mundua Erdi Aroan, baina ñabardura bat egitea falta da. Asko badira ere fauna lehortarraz josita dauden eskuizkribuak, oso bakanetan azaltzen da fauna itsastarra. Agian, horren arrazoia antzinaroko, Erdi Aroko eta Aro Modernoko gizakiak itsas eremua behar beste ez ezagutzea izan liteke. Izan ere, bidaietako literaturak, nahiz eta fauna lehortarraren hainbat alderdi agertzen dizkigun, normalean ez du kontuan hartzen itsas mundua, hala nola: ez Juan de Mandevillek El libro de las maravillas del mundo obran (XIV. m.), ez Schedelek Liber Cronicarum (XV. m.) lanean, ez Münsterek Cosmographian (XVI. m.) edo Kolonek benetako Bibliatzat jo zuen Pierre d’Aillyk idatzitako Imago Mundian.

Alegiazko fauna

Antzinaroko eta Erdi Aroko gizakia faunaren munstro ikuskeraren zaletua zen, eta Ktesias, Plinio eta beste zenbait idazle aipatuetan nahiz bidaia liburuetan, azpimarraturik azaltzen da batez ere Ekialdean garatzen zen munstro mundu baten existentzia. Ideia horiek intelektualen artean ere zabaldu ziren eta Kolonek berak izaki harrigarri horiek bilatu zituen bere aurkikuntza berrian. Bestalde, Elizak ere lotu nahi izan zituen naturaren harrigarri fantastiko horiek kristau dotrinarekin. Horretarako, San Agustinek, Noeren ondorengoan oinarrituta, giza munstroen existentzia frogatzen du bere Civitas Dei obraren XVI. liburuko VIII. atalean: “ondorengoak munduan barrena hedatu ziren” (Has 9, 19). Orduan, ez zegokeen inolako arazorik ikuskera hori animaliengan aplikatzeko; horregatik ohikoa zen munstroak kreazioaren maila guztietan zeudela uste izatea, gizakien artean nahiz animalia, landare eta mineralen artean .

Cierto es hallarse en el mar admirables formas de monstruos, como fue aquel que afirma Rondolecio haberse cogido en su tiempo en la ribera de Noruega, donde fue arrojado del mar; andando revuelto con gran tempestad y borrasca. Belonio dice que fue junto a un lugar llamado Den Elepoch, era su rostro de hombre, la cabeza lisa y sin pelo, como raída a navaja, tenía en los hombros una cubierta a manera de capilla de fraile, y en lugar de brazos dos largas aletas, que parecían mangas, y la parte inferior se terminaba en una ancha cola. Era toda de tal forma, que en viéndose, todos le llamaron fraile, y así quedó siempre con este nombre por su semejanza. También es admirable otro monstruo que pinta el mismo autor, el cual tenía forma de obispo con su mitra roquete y guantes; y según afirma Gilberto Germano, Médico de Roma, de quien huvo los retratos de estos monstruos dice que este último lo trajeron vivo al rey de Polonia, año de mil quinientos treinta y uno y con algunas señales parecía significar el monstruo que quería retornar al mar, y llevándole a él, al momento se arrojó en las aguas.

Bestalde, Antzinaroko eta Erdi Aroko kulturan uste arrunta zen lurrean bezalakoxe izakiak bizi zirela itsasoan, betiere, uretara egokituak. Bazeuden, lehoi, zaldi, behi, basurde, zerri, elefante, barraskilo eta abarrez gain, tritoiak eta uhandreak, itsasoko deabruak eta fraideak nahiz beste gauza bitxiak, esaterako: zeremonia jantziz jantzitako gotzaina, XVI. mendeko grabatu frantsesetan ikusi daitekeenez (4., 11., 12., 13. eta 14. irud.). Hona hemen gai horri buruz zer dioen Jeronimo de Huertak, XVII. mendean Pliniori egin zion azalpenean:

Muchos y grandísimos animales hay en el mar Indico ... Con la grande quietud de este sitio, crecen bestias con él, hasta grandeza inmovible. Los Generales de las armadas de Alejandro Magno refieren, que los Gedrofos, los cuales habitan las riberas del río Arbo, hacían las puertas de las casas con quijadas de bestias marinas, y con huesos cubrían los techos, de los cuales se hallaban muchos que tenían cuarenta codos de largo. Salen de aquel lago a tierra, bestias semejantes a hatos de ganado, y después de haber pacido raíces de arbolillos pequeños, o matorrales, se tornan al agua, y algunos salen semejantes en las cabezas a caballos, asnos y bueyes, los cuales destruyen los sembrados.

Pliniok itsas munstro haien berri ematean, batez ere adierazten du ekialdeko ozeanoetan, Indiako mugetan, izan ohi direla eta, horrez gain, izaki zoragarri horiek lehorreko animalien antza dutela ere aipatzen du:

Los hombres pusieron nombres a los ganados, a las bestias y a las aves antes que a los peces porque los vieron y conocieron antes; después, poco a poco, conocidos los géneros de peces, les dieron nombres tomados de la semejanza de los animales terrestres....

Isidoro Sibiliakoa iritzi berekoa da, hau baitio bere Etymologias lanean:

Lan mugatu honetan, ia ia ezinezkoa litzateke animalia horiek guztiak azaltzen saiatzea; alegia bai Antzinaroko, bai Erdi Aroko edo Aro Modernoko literatoek beren obretan aipatzen dituzten animaliak; horregatik, oso esanguratsu batzuk hartuko ditugu kontuan, sarri samar asmo alegoriko eta moralez agertzen diren alegiazko ezaugarria dutenak, besterik ez. Fauna horretatik animaliak hartuko ditugu kontuan, besteak beste, erromeroa, itsas astoa, balea, arrain hegalaria, orbisa eta izurdea; baina, beste izaki hibridoen faunaz ere hitz egingo dugu: tritoiez eta uhandreez.

Egiazko fauna eta alegiazko faunaren zenbat adibide

• Erromeroa

Pliniok animalia honi buruz hau dio bere LX. liburuan:

Ay un pescado muy pequeño llamado Rémora, acostumbrado a andar entre piedras: éste pegándose a las carenas se cree que las naos se mueven mas tardamente, y de aquí le pusieron el nombre.

Erromako literatoak animalia horren zenbait ezaugarri ematen jarraitzen du:

...y por esta causa es también infame hechicería para hacer amar, y para escurecer y detener los juicios, y los pleitos: pero estos males los modera con un bien, que restaña los fluxos de las preñadas, y detiene en el vientre las criaturas hasta el parto. No es bueno, ni se recibe para manjares. Entiende Aristóteles tener este pescado pies, porque tiene puestas de tal manera la multitud de sus espinas, que lo parece. Muciano, dice que es Murice más largo que la púrpura, y ni tiene la boca áspera, ni redonda, ni se levanta el hocico en ángulos, pero toda es igual, y con la concha está recogida por entrambos lados, con los cuales aferrándolos a la nao, que llevaba los mensajeros de Periandro, para que fuesen castrados los muchachos nobles, dice haberla detenido sin menearse, aunque iban las velas llenas de los vientos, y por esta causa estas conchas que estorvaron aquel mandamiento, son reverenciadas de los Gnidos delante de Venus. Trebio Negro dice, que es de largo un pie, y del grueso de cinco dedos, y que detiene los navíos, y fuera de esto, que poniéndole conservado en sal tiene esta virtud, que el oro caído en profundísimos pozos, lo saca pegado a sí.

Jeronimo de Huertaren iritziz, Plinioren aitormen horiek gezur eta esamesa hutsak dira. Hala, arrazoibidez saiatzen da horren zergatia azaltzen, eta Aristotelesi jarraituz adierazten du ahalegin handirik gabe eta egoki manipula dezakeela ontzi baten mugimendua, itsasontzi baten txopan elementu bat jarrita ere. Hortaz arrain txiki horri ezin zaizkio naturaren aurkako efektuak erantsi, bere tamainagatik inoiz eragingo ez lituzkeenak baitira.

Elianok itsasontziak —haietan itsatsita— geldiarazten dituen arrain bati buruz hitz egiten digu eta «Epéchei naús» deitzen dio. Kolorez beltza eta itxuraz aingira baten antza duela zehazten du. Iktiologoek Echeneis remora izen zientifikoz ezagutzen dute arrain hori. Bere bidaiak beste arrain batekin ala itsasontzien kroskoari itsatsita egin ohi ditu, eta egia da bere buruko disko arrauzkaraz beste arrai bati itsatsita ere egiten dituela, esaterako: arrainzabalari.

Esto es lo que se da a entender en esta Empresa de la nave parada, con el pescado, llamado Rémora, o, Echeneis, asido a la popa, con a Letra, que dice: A MINIMIS QUO QUE CADENDUM. Que quiere decir. Que aún de las cosas pequeñas nos hemos de guardar. Puestas éstas nos impiden y embarazan el viaje, como se escribe de este pescado, que siendo muy pequeño, puede tanto la virtud oculta, que tiene, que hace detener, y parar a cualquier nave, por grande que sea, aunque vaya a la vela con viento próspero.

Ez da esan beharrik zalantzan jarriko zirela XVI. mendean erromeroaren ezaugarri horien istorioak, baina alegia bizirik zen intelektualen artean, hori zela eta, irudikatu egin zuen Joan de Borjak, enblemen lehen egileak (16. irud.). Gizakiak gauza txikien aurrean izan behar duen arduraren erreferentzia modura irudikatu ere, gauza txiki batek bizitzako on bidea geldiaraz baitezake:

Así como un rémora pequeña como un caracol puede por sí sola detener una nave a despecho del impulso del viento y de los remos, así una causa insignificante detiene en mitad de su camino a algunos que se encaminan, por su ingenio y virtud, hacia los astros. Una querella angustiosa o la pasión por una puta es capaz de apartar a los jóvenes de los altos estudios.

Borjaren iturria, zalantzarik gabe, literatura klasikoaren —eta bereziki enblematikoaren— barruan dago, izan ere, Alciatok bere LXXXII. enblemaren (15. irud.) goiburuan Borjaren antzeko kontzeptuak erakusten ditu, alegia horiei moral mailako ondorioak aplikatuz:

Desta le impidió el socorro mi valor, que superior fue a su poder mi valor.

Politikoak ere ohartu ziren gaiaz, zeren eta Jaime I.ak Valentzia konkistatu izana ospatzeko laugarren mendeurrenean Marko Antonio Ortik 1640an argitaraturiko liburuan erromero arraina musulman piloa suntsitzea lortu zuen Erregearen adorearekin alderatzen du (17. irud.). Hara zer zioen epigramak:

Siendo pues esto de la manera que hemos descrito, no es justo que el hombre con el uso de la razón que Dios le dio, sea semejante a los perros animales tragadores, ni se parezca al asno marino que tiene el corazón en el vientre.

• Itsas astoa

Antzinakoentzat animalia horrek ezaugarri bat zuen: izugarri irensle izatea. Horregatik dio Klemente Alexandriakoak honako hau: Neurritasunari dagokion alegoria gisa hartu zuten ideia hori XVII. mendeko tratatu idazle enblematiko handiek; hau da, gizaki ororena baina bereziki Printzearena izan behar duen dohainaren alegoriatzat. Hori dela eta, Juan Solorzanok epigrama batez aurkeztu zuen animalia hori (18. irud.) bere Emblemata regio política lanean:

El asno pez, del vientre en el distrito Tiene su corazón siempre vicioso, Acusado en los hombres el delito De la voracidad torpe dañoso, Sin juicio, al glotón le considero, Pues en él, es el vientre lo primero.

Solorzanoren ideia horiei jarraiki, Andres Mendok hau dio itsas astoaren irudikapena eginez:

El Asno marino, que mira aquí retratado, tiene el corazón en el vientre, no en el pecho, como los demás vivientes; y se hace su semejante, el que pone todos los cuidados de su corazón en dar pasto a su vientre

Elezaharretako animalia horrek zerikusirik izan dezake sirulu edo arrain katuarekin, erakusten duen erasotzeko eta jateko gogoagatik, Pliniok bere IX. liburuko XV. atalean eta Elianok berak ere XII. liburuko IV. atalean diotenez.

Plinio, Eliano eta Isidoro Sibiliakoak ez dute bereziki idazten animalia horretaz, bai ordea, itsas armiarmaz, itsas zaldiaz edo itsas otsoaz, irentsi nahia ezaugarri duen itsas otsoaz.

• Balea

Hauxe da agian izurdearekin batera itsasoko faunari buruzko literaturan gehien azaltzen den itsas ugaztun. Isidoro Sibiliakoak hauxe dio baleaz:

Ballenas son bestias marinas de inmensa magnitud, llamadas así porque arrojan el agua, y en griego bállein significa arrojar, y las ballenas las arrojan más altas que las demás bestias marinas...

Pliniok eta Elianok horien ezaugarriez eta ohiturez hitz egiten digute eta askotan ia ia fantasiazkoak dira. Baina, kontakizun horiek balio izan zuten Erdi Aroko eta Aro Modernoko gogoak bizkortzeko eta, baliabide horren bidez, alderaketa bat ezartzeko, moral mailan nahiz politikako zenbait alderditan.

Jeronimo de Huertak Opianori eta Elianori jarraitzen dio, Plinioren IX. liburuko IV. atalari egindako azalpenean, esanaz baleak arrain txiki gidari baten atzetik egiten duela igeri:

...ser guía de las ballenas un pescado pequeño, largo en proporción de cuerpo, y blanco, el cual por amistad natural, como criado para este fin, anda siempre sin apartarse de la ballena, navegando delante de su cabeza, y con maravilloso cuidado le da aviso con la cola de todo cuanto se ofrece; así de los peligros como de los alimentos: y por eso dice Eliano: Cosa digna es de admiración que un pececillo tan pequeño sea causa de que pueda vivir un animal tan grande; porque es cierto, que cuando estas grandes bestias marinas vienen a estar muy gordas, ni pueden oír ni ver, por la gran cantidad de carne y gordura que atapa las vías del oído y la vista, dejando como encerrada su luz, por lo cual si este pececillo que las guía perece, necesariamente también ellas han de perecer con él, como dijo Clauidano en sus versos y lo mismo dijo Plutarco, diciendo ser este un pez muy pequeño, semejante al govio, y que le obedece la ballena, como la nao al timón, y jamás le deja ni de noche ni de día, sino que él duerme, duerme ella, y si se mueve le acompaña, y si reposa le imita, porque en careciendo de él, parecen ellas como la nao falta de su piloto.

Camerariusek irudi hori bere I. enbleman (19. irud.) azaltzen du eta goiburuan adierazten, baleak gidariari gertu gerturik jarraitzen dion bezala, halaxe duela herri zoriontsuak Printzea zaintzaile. Ohikoa da XVI eta XVII. mendeko literatura politikoan Platonen (Errepublika 489) eta Aristotelesen (Politika III II) metaforari jarraitzea, horregatik, itsasontzia, Estatua, gidatzen duen lemazaina Printzea da. Oraingoan balea bilakatzen da Estatuaren gidari edo buru den Printzeari esaneko jarraitzen dionaren ideia. Kristau zentzua emanez, Lorentzo Zamorakoak interpretatzen du Pliniok ematen duen irudi hori, onbiderako gidaria inoiz galtzen ez duen gizon zintzoaren erreferentzia gisa.

Agerikoa da animalia horren balioaniztasun sinbolismoa, zeren eta, ikusi dugun bezala, eta jarraian ikusiko dugunez kristau jokabidearen eredu ez ezik, deabruarena ere bada. Hala, Virgiliok «priste» izeneko balea oso bizkor batez hitz egiten du eta ontzi batekin alderatzen: Ez da harrigarri gertatzen Camerariusek II. enbleman balea aurkeztea soberakinak kanpora botatzen ari diren itsasontzi baten ondoan, zehaztuz, segurtasunez bidaiatzeko beharrezko ez den guztia bota behar den bezala (20. irud.), funtsezkoa izango dela gizakiarentzat, hondoratuko ez bada, bigarren mailako guztia atzean uztea; elikagaiak atera ondoren ur soberakina botatzen duen balearen antzera. Balearen jateko era bitxiaz hitz egiten du Pliniok. Arrainak irentsi eta sabelean digeritzen dituela dio; barruan pasabide meharrak dituenez, tamaina txikikoak izan behar dutela arrainek (38), (Hala gertatzen da errealitatean, animalia horiek balea bizar deitzen diren xafla korneo batzuk baitituzte, bere elikagai izango diren planktonari eta arrain txikiei ahoan eusteko).

Con presto remo Mnestheo apresura La nao ligera que llamamos priste.

Animalia horri buruz gaineratu zuen De Huertak:

es el mayor pescado del mar, y tenido por Príncipe y Rey entre todos, y a quien por ser tan insigne llamaron los antiguos Cete.

El otro atributo de la ballena reza así: el monstruo es enorme, como una isla. Los navegantes, en su ignorancia, fondean junto a él su embarcación, como en la orilla de una isla. Encienden fuego encima para preparar su comida; cuando el monstruo siente el calor, se hunde en las profundidades del mar y arrastra consigo la nave y a todos los marinos. Y tú, ¡oh, hombre!, si te aferras a las vacías esperanzas del Demonio, te hundirás con él en el fuego del infierno.

Hala, zetazeoa Camerariusen III. enbleman (21. irud.) “arrain gizenen” edo losintxarien adierazpenei jaramonik egin behar ez dien Printzearen irudi bilakatzen da; izan ere, haien hitzak irentsiz gero, hondamena bereganatuko bailuke.

Bestiarioetan gaizkiaren irudi gisa ageri da animalia hori eta arrainak erakarri eta irensteko usain gozo gozoa botatzen duen baleaz hitz egiten da bertan; horregatik berdintzen da losintxarien hitzez gizakia hondatzen ahalegintzen den deabruaren irudiarekin. Animalia horren jokaeraz zuten ideian presente zegoen iruzurra eta Satanekin alderatzea; hala zioen Phisiologusak:

Ideia horiek Bestiarioetan irudiztatu ziren (23. irud.). Bibliatik hartua da zalantzarik gabe Satanen irudi den balearen ideia, animalia horrek irentsi baitzuen Jonas, haren barruan hiru egun eta hiru gau bizi izan zena (Jn 2,1 5). Gizakia irensten zuen munstroaren irudia oso baliabide erabilia izan zen Erdi Aroko estetikan, kondenatua irensten ari zen Leviatan deabruaren ideia azaltzeko (24. irud.).

• Arrain hegalaria

Plinioren ustez arrain bera da arrain hegalaria eta enara arraina deitzen zaiona:

A la golondrina llamaron los griegos chelidon, y los latinos hirundo, por la semejanza que tienen con la golondrina, ave conocida de todos; y así en muchas ocasiones les dan en su lengua el mismo nombre. Es pescado marino, y tiene las aletas de junto a las agallas tan grandes, que igualan con todo el cuerpo, como las alas de la golondrina. La cola es de la misma suerte, dividida por medio, aunqua la parte inferior es más larga. Sale del agua volando como si fuera ave; y así en España la llaman pescado volador, y es tenida como milagro de la naturaleza, y por eso suelen los pescadores guardarla seca, colgada en el aire, tendidas sus alas, las cuales son casi negras, llenas de estrellas y manchas de diferentes colores. Tiene este pescado la cabeza como de hueso duro, de la suerte que el galápago, y es quadrada y áspera: los ojos son grandes y resplandecientes, como los de la lechuza: la boca pequeña y sin dientes ... Toda la boca y la lengua tiene un color encendido que resplandece de noche, como si estuviera llena de brasas....

Itsasoko enarak hegan egiten du eta aireko enararen antzekoa da egiaz.

De Huertak, aldiz, zentzu kritikoa erabiliz, behin eta berriz dio askok ez dutela arrain hori existitzen denik sinesten, bai ordea esaten hegazti saldoak direla itsasoan sartzen:

Los calamares, el pez golondrina y el pez volador, cuando están asustados salen a la superficie y vuelan. Los calamares por medio de sus alas brincan y se levantan a gran altura y se trasladan en compactas bandas a manera de aves. Mas las golondrinas tienen el vuelo más raso. Y los peces voladores se levantan tan poco sobre la superficie del mar, que es difícil saber si nadan o vuelan.

Elianok arrain hegalaria eta enara bereizi egiten ditu, esanaz:

«Exocoetus volitans» izenez ezagutzen den arrain hegalaria kontuan hartu zen Camerariusen enblema batean (26. irud.), adierazi nahiez arriskuak zelatan dituela beti gizakiak, eta, itsasoan eta airean etsaiak dituenez bi ingurugirotan bizitzeko prestaturik dagoen arrain honek bezala, adimenez jantzirik egon arren, gizakiak erne egon behar duela bizitzan agertzen diren arrisku ugarien aurrean.

• Orbisa

Hau dio Pliniok animalia honi buruz:

Ay también otros pescados llamados Orbes, por ser su figura redonda... A unos llaman en cierta parte de Grecia Flascopsaros... Todo este pescado es casi vientre y cabeza, y por ser su cuerpo muy duro, suelen secarle y llenarle de paja, para ponerle colgado en los templos, y en casas principales, por su curiosidad y ornamento. También sirve de mostrar el aire que sopla, porque siempre tiene vuelta la cabeza a la parte de adonde viene, como las veletas de las torres....

Juan de Borjak bere enblema batean agertzen du arrain hau (25. irud.), gizakiak bizitza iragankor honetan onbideak ezagutu behar dituela eta, horri buruz zentzaraziz; hara hemen zer dioen:

...que estos es lo que esta empresa nos enseña del pescado, que se llama Orbis en latín, del cual se dice, que aun después de muerto, y seco, colgado de un hilo, señala adonde viene el viento, con la letra: Temporis Minister. Pues de la misma manera que nos conviene servir al tiempo, sabiéndonos aprovechar del, para navegar prósperamente el viaje, que deseamos

• Izurdea

Itsas ugaztun hau ere salbamen irudi gisa hartzen da, Bestiarioak adierazten duen moduan, arriskuan diren nabigatzaileez errukitzen baita:

Se cuenta también que existe en el mar una bestia llamada delfín; posee dos largas alas, y cuando un navío en alta mar, dominado por la violencia de las olas, corre peligro de irse a pique, entonces se compadece esa bestia de los marineros. Alzando sus alas a lo alto, se coloca bajo el barco y lo levanta en la superficie... Es la criatura más rápida que existe en el mar... hace sitio sobre su lomo a los náufragos, de forma que pueden agarrarse a su cola y los trasporta a tierra firme. Los marineros lo consideran de buena suerte.

Salbamen ideia horren harira aurkezten digu Alciatok izurdea bere LXXXIX. enbleman, Ario gogoratuz (31. irud.). Jeronimo de Huertak dioenez Pliniok lehendik zioen honako hau animaliaz:

Dicen ser ciertísima señal de tempestad, cuando saltando por encima de las aguas... pues se enciende tan gran calor en los delfines, que los hacen andar bulliciosos y dar extraordinarios saltos.

Camerariusek ere erabili zuen erreferentzia hori bere VII. enbleman (29. irud.) itxuraren irudia engainagarria dela adierazteko, izurdearen jolasak ez baitu lasaitasuna adierazten, baizik ekaitza aldarrikatzen (51). Esanahi horren ikuspegitik, Diego Lopezek aholkulari onaren irudia ikusi zuen animalia horretan eta halaxe interpretatu zuen Alciatoren CLXVI. enblema aztertzerakoan (27. irud.); hau da, izurdea hondartzan hilda azaltzen delako marinela gidarik gabe gelditzen den enbleman.

Izurdeen portaera hori bera dute baleek ere, zeren eta De Huertak dioenez:

Pero tornando a tratar de las ballenas, dicen que cuando anda saltando por el mar, es cierta señal de tormenta; y así los marineros se aperciben luego para las borrascas.

Animalia horren portaera onbera, gorago ere aipatu duguna, gizaki zuzenaren iruditzat hartzera eraman zuen, izan ere, hark bezala, honek beti mugimenduan ibili behar du ongia egiteko. Elianok esaten duenez, animalia hori beti mugimenduan dabil eta inoiz ez da erabat geldirik egoten (54). Hortaz, ez da inola ere harritzekoa Camerariusek, VIII. enbleman, izurdea Zuzenaren alegoriaren oinarritzat agertzea, eskuetan balantza duela (28. irud.), gizakiarengan bertuteak ez duela desagertu behar adieraziz.

Antzeko gaiak azaltzen dira hondartzan hilda datzan animalia irudikatzen duen XI. enbleman (30. irud.) ere. Hala adierazten da noiz edo noiz atzerria nozitu behar duela herritar onak, nahiz eta kalte izugarri egin, aldizka lurrera irten eta heriotza aurkitzen duen izurdeari gertatzen zaion modura.

Pliniok dioenez:

...mucho es el daño que reciben de la mudanza del aire, el cual altera sus cuerpos con alguna calidad sensible, y hace que padezcan dolor, como vemos en los hombres flacos y en los que padecen el mal que llamamos francés....

De Huertak Plinioren testuari hau eransten dio:

Después que de las olas arrojado Fue en las sedientas y húmedas arenas El agua y vida juntas le dejaron.

Ovidiok esana digu jada berehala hiltzen dela izurdea uretik at:

Sobre los tritones, los pescadores aseguran que no tienen una idea clara ni prueba evidente de su existencia....

• Tritoia

Alegiazko izaki hibrido bat da uhandrearekin batera.

Pliniok izaki mitiko batez hitz egiten digu; hain zuzen ere, barraskilo maskor handi bat jotzen jardun ohi duen izakia da. Zentzu horretan, badirudi Virjilio eta Ovidioren ideiari jarraitzen zitzaiola, kontatzen digunean Neptunoren segizioan parte hartzen zuela Tritoiak eta «atronaba el azulado mar con su caracola». Goialdea gizonezkoa eta gerriz beherakoa arrain irudiko itsas munstro horretaz hitz egiten dute klasikoek, baina Elianok zalantzan jartzen du horrelakorik bazenik:

Tritón, trompetero de Neptuno —cuya parte inferior de monstruo marino y cuya apariencia indican que es un dios del mar—, está encerrado en medio del círculo de una serpiente que se muerde la cola introduciéndola en la boca. La fama sigue a los hombres de talento singular y a sus acciones ilustres, y manda que se les conozca en todo el mundo.

Alciatok sonaren irudi gisa aurkezten digu tritoia bere CXXXII. enbleman (34. irud.) eta goiburuan hau esaten du: Beraz, betierekoa izan behar duen sonaren irudia da tritoia; horri dagokiona da isatsari hozka egiten dion ofidioaren irudia. Betikotasunaren esanahi hori ikusten da Horapolloren obrako I. hieroglifikoan (32. irud.).

Gauza jakina da Rembrandt ez zela izan bere margolanetan enblemak eta alegoriak eginzalea. Hala ere, Moffit ek aztertu duenaren arabera, urrezko kaskoa zuen gizon sonatuak tritoiaren irudia adierazten du kasketan, ez ordea gerrari bat adieraziz, baizik eta letretan jakitun izateagatik sona zuen gizon baten irudiari osatuz.

• Uhandrea

Alegiazko beste izaki hibrido bat da. Alegiazko irudi horiek Melpomene musaren eta Aqueloo ibai jainkoaren alabatzat hartzen ziren eta, agidanean, Mediterraneo itsasoan bizi ziren, euren musikarekin nabigatzaileak liluratu eta haitzen kontra hiltzeko. Uhandreen tradizioak Homeroren garaira eramaten gaitu; hara hor zer dioen Odisean:

Quien incauto se les llega y escucha su voz, nunca más de regreso al país de sus padres verá ni a la esposa querida ni a los tiernos hijuelos que en torno le alegran el alma. Con su aguda canción las sirenas lo atraen y le dejan para siempre en sus prados....

Ovidioren hitzetan emakume forma zuen goialdean eta arrainarena behealdean, eta hiru ziren: Partenope, Leukosia eta Ligia.

Isidoro Sibiliakoak adieraziko digu izaki horiek nola irudikatzen ziren eta zer esanahi zuten:

La Sirena se dice que es parte de mujer y parte de ave, con alas y uñas ... atraía a los incautos navegantes que se estrellaban contra las rocas ... Según la verdad las Sirenas eran meretrices y los navegantes que pasaban por allí, impelidos a gastarse lo que llevaban, tenían después que fingir un naufragio. Se dice que tenían alas y uñas para mostrar el amor y el saqueo y se dice que vivían en las olas porque éstas crearon a Venus.

Esanahi horiek Bestiarioetan jaso ziren eta, haien arabera, izaki horiek lizunkeria eta diruzalekeriaren iruditzat hartu ziren. Irudikapen desberdinez mintzo dira: emakume hegazti eta emakume arrain gisa (39. irud.). Bi irudiak hartu zituen Erdi Aroko plastikak eta halaxe, bikoiztasun horretan agertzen zaizkigu Estibalitzeko Basilikan (37. eta 38. irud.).

Aro Modernoko Alciatok, CXV. enbleman, emagalduaren irudi gisa agertzen digu uhandrea, Ulisesen elezaharraz ari dela (36. irud.): Zentzu horretan, honako hau dio Diego Lopezek enblema hori aipatzean:

¿Quién creería que hay aves sin alas ni picos, muchachas sin piernas, peces que cantan? La Naturaleza se negó a unir tales cosas, pero se nos ha enseñado que pudieron ser así las Sirenas. Es mujer seductora, que acaba en oscuro pez, como muchos monstruos que traen consigo el deseo. Parténope, Ligia y Leucosia atraen a los hombres con su belleza, sus palabras, su pureza de corazón. A éstas las despluman las Musas, y Ulises las esquivó: es decir, que los doctos no tienen nada que hacer con las putas.

Saavedrak ere badu uhandrea, LXXVIII. enpresan (41. irud.), baina lausengatzaile irudian. Hara hemen zer dioen:

Parténope significa virgen, de donde las rameras sabiendo que los hombres son aficionados a las doncellas, o por lo menos a las mujeres castas y honestas, se fingen tales; Leucosia significa blancura, significando la limpieza de alma, que fingen las malas mujeres para encubrir sus enredos y artificiosos embustes. Ligia significa círculo, dando a entender los lazos con que tiene enredados a los miserables amantes.

Ideia hori Ovidiori eginiko azalpenean kanporatu zuen Sánchez de Vianak:

...tienen mucho de fingidas sirenas los pretextos de algunos Príncipes. ¡Qué arrebolados de religión y bien público! ¡Qué acompañados de promesas y palabras dulces y halagüeñas! ¡Qué engaños unos contra otros no se ocultan en tales apariencias y demostraciones exteriores! Represéntanse ángeles y se rematan en serpientes, que se abrazan para morder y envenenar ... Sus palabras son blandas y ellos agudos dardos....

Las Hilanderas bezalako artelan handi batean enblemen araberako irakurketa politiko bat ikusi nahi izan dut. Velazquezi obra hau Felipe IV.a erregearen mendizain nagusiak, Pedro de Arcek, eskatu zion. Beste gogoeta batzuk alde batera utzita, hiru emakume irudi ikusten dira, klasikoentzat uhandreak hiru diren moduan, eta janzkeran Baños de Velascoren enblema batean —losintxariak erregearen gainean eskua jartzen duen emakume irudiko uhandrearen bidez irudikaturik— agertzen den emakumearen antzera (42. eta 43. irud.). Uste izatekoa da nobleziari mezu bat ematea zela margolariaren helburua; alegia, losintxari eta lausengari izanez gero, Printzea hondatzea besterik ez luketela erdietsiko, Velazquezek Arakne desegiten duen Atenearen irudi bidez agertzen digun moduan.

Otros alegorizaban la fábula diciendo, que las Sirenas son las razones azucaradas de los lisonjeros —perniciosa ponzoña de los Príncipes—. Porque estos tales echan a los grandes profundísimo sueño, y tal que no saben diferenciar el ánimo del lisonjero, porque la plática llega a sus orejas más suave que las del amigo, admiten de mejor gana lo que les da más contento. Y los lisonjeros conociendo el humor del señor, buscan industriosamente el portillo más flaco suyo, para por allí entrar al castillo: si se aprecia de valiente alaban sus hazañas, si de rico su industria y buena traza, si de servidor de damas, su gracia y discreción, gentileza, liberalidad y valor, en fin con toda eficacia levantan hasta el cielo sus intentos. Y como este trato sea a los señores —no muy cautos— tan agradable, como perjudicial y dañoso, fueron los lisonjeros con razón dichas Sirenas, hija de una de las musas que pone la suavidad, pero como al fin ellas traigan a los oyentes su muerte, así los lisonjeros, traen a los Príncipes su perdición. Y es argumento de Príncipes apientísimos, ser enemigos de tan pernicioso y abominable monstruo.

Hitz batean

Izena hau eman diogu eskuarteko lan honi Fauna itsastarraren isla kulturan. Tradizio literarioa eta plastikoa eta, bistakoa den bezala, agortu gabe geratu zaigu gaia; horri dagozkion xehetasun labur batzuk ematea izan da orain artekoa, baina, nolanahi ere zentzu horretan hainbat ondorio ateratzeko balio izan digu.

Klasikoen kontakizunetan oinarrituta, munstro irudiak normalean Ekialdekoak —zehaz esateko, Indiakoak— izan ohi ziren. Hala, Kolonek bertara iritsi zela uste izan zuenean, ez zuen inolako zalantzarik izan antzinaroan zein Erdi Aroko bidaietako literaturan eta Imago Mundin ziurtzat jotzen zituzten mota orotako animalia fantastiko haien bila ibiltzeko. Horren ondorioz, uste izatekoa da literato greziar eta latindarrentzat Mendebaldea Ekialdea baino mundu zibilizatuago bat zela; han aparteko edo ezohiko gauzak arrunt ziren, eta horregatik agian, oraindik bizirik da gugan Ekialdeko paraje haiek exotikoak direlako ideia.

Fauna itsastarra ez ezagutzeak eraman zituen literatoak animalia lehortarren eta itsastarren arteko lotura egitera, eta hortik sortuak dira Plinioren eta Isidoro Sibiliakoaren ideiak.

Antzinatean bitxikeria hutsa zen nola fauna naturalista hala alegiazkoena bera: halakoxe dohain batzuk ikusten ziren animalien portaeran; hau da elezaharren esparruan sartzen direnak, eta horrexek jartzen du agerian naturaren ikuspegi ez zientifikoa. Erdi Aroak berriro hartu zuen fauna itsastarraren eta animalien ikuspegi hori, bereziki «Bestiarioetan». Animalien elezaharrek lurrekoaren eta zerukoaren (edo mistikaren) arteko lotura finkatzeko balio izan zuten, betiere, kultur testuinguru alexandriarrean ordurako han ziren hierofania edo naturaren ikuskari sinbolikoak proposatuz, I. mendeko Queremónen pentsamoldeak eta obrak nahiz II. mende aldera Phisiologus en jaiotzak frogatzen duten bezala. Literatura horren zordun da neurri handi batean Erdi Aroko plastika, kristau erlijioaren irakaspen bikainen gogoeta bide izan baitzen.

Aro Modernoak, askoz ere pentsaera kritikoagoa izanik ere, ez zuen antzinaroko eta Erdi Aroko tradizio ahaztu. Enblematikari bide gertatu zitzaion itsas fauna zenbait pentsamendu ilustratzeko eta tradizioan froga-tzeko garaian. Horren harira, Camerariusen obra azpimarratzekoa da, bere tratatuan hainbeste itsas animalia erabiltzeagatik. XVI eta XVII. mendeak berriro hartu zituen elezahar hauek, Hieroglyphicas eta enblema deitzen diegun ikusizko literatura eta literatura semantikoa oinarri hautatuta, eta are esanahi semantiko handiago emanez, ez saindutasunarena soilik, baita moral eta politikoarena ere.