Itsasoko kultura/XVII. Mendeko hiru glosario euskal-islandiar

Euskaldunek, XVII. eta XVIII. mendeetan, islandiarrekin izan zituzten harremanak gero eta ezagunagoak dira, bi herrialdeetako ikertzaileak etengabe argitaratzen ari diren dokumentu ugariei esker.

Orain argitaratzen ditugun glosario hauek, argitalpen-data kontuan hartuta, ez ziren eskuraerrazak gure herriko ikerlarientzat (1), garai hartako baleazaleen kultura materialaren eta euren bizi baldintzen ikuspegi joriarekin batera, ukaezinezko interesa duen material lexikografiko bat eskaintzen dute; hain zuzen ere, azterketa sakon baten zain dagoen hitzena.

Hiru glosarioetatik lehena da luzeena, 563 hitz eta esaldi bat biltzen baititu, eta egile ezezaguna du. Bigarrenak, 278 hitzen sarrera du eta galdu zen jatorrizko eskuizkribuaren kopia bat jasotzen da. Hirugarrena, 11 hitzez osatzen da eta eskuizkribu batetik sortua da, galdu zen aurreko beste baten kopia, hain zuzen ere. Denak XVII. mendearen azkena eta XVIII. hasiera artean bilduak izan daitezke. Hainbat idazleren bidez pentsatu izan da Jón Ólafson izan zitekeela biltzaileetako bat, tamilera-islandierako glosario bat bildu zuela dakiguna bera.

Jón Helgason-ek aurkitu zituen glosarioak eta honek Uhlenbeck euskalariari bidali zizkion, eta hark Deen-i, argitara zitzan. Lehen esan bezala, Amsterdamen argitaratu ziren, 1937an, hitzen esanahiak alemanez eta gaztelaniaz gehigarri zituela. Hemen 747 dira guztira, hiru glosarioetan bildutako hitzak eta esaldiak, gaiez gai ordenatzen saiatu garenak, zenbakizkoak barne.

Baina, batzuen batzuk ulergaitzak dira edo duda-mugazko ulermena dute:

12: Margarita (I 83), señorita
32: Belandela (II 67), navegar a vela
34: Vando (II 39) aguardiente
54: Ascho balia (II 128), ballena groenlandesa
55: Techo balia (129), ballena islandesa
67: Füma (II 50), rapé
102: Scheides (II 31), hoja
164: Baso rikunja (III 4), brazo derecho
165: Bushúor (III 5), brazo
171: Cocua (I 108). despojo de madera
173: Cana (I 110), grifo
174: Tobera (II 118), cajas
249: Linchar (II 139), casco
264 b: Falza (II 20). tapón (de barrica)
329: Ithecalbua (I 244) jenjibre
367: Plasa (I 286), Plamua (II 134), hipogloso (pez)
369: Stangia (II 132), raya (pez)
382: Abiliota (I 300), galón
396: Galdaruba (I 315), delantal
416: Osterua (II 97), uña
433: Iral (I 331), estufa
462: Trincha (II 210), copular
473: Avelia (I 401), tambalear
523: Beriga (I 447), rastrillo
545: Tampissa (I 483), ladrillo de lignito
555: Beira kordig (I 498), yo vacilo
563: Gobrotonia (I 511), cuaderna
576: Jet sat (II 214), besa el culo
588: Tuta (II 161), lleno
589: Vira (II 162), más

Beste hitz eta esaldi batzuk egiantzekoak dira; hots, biltzaile islandiarraren eta informatzaile euskaldunaren arteko ulermen-akatsak, kasu askotan imintzioz adieraziak izango zirela oso litekeena baita. Hala nola:

3: Emaslia (I 82), madre
39: Sagarnua (I 22) vino para misa
41: Sagarduna (II 41), suero
66: Belara (I 251), pipa
103: Orassiunia (I 55), libro de cantos
104: Debossiunia (I 56), libro de lectura
109: Ostria (I 61), patena
118: Enia (I 70), Io tienes
143: Estomaka (III 7), pecho
172: Harrica (II 55), piedra afiladora
184: Sumia (I 119), espejo pequeño
224: Pissuba (I 148), platillo de la balanza
242: Galanta (II 143), caballo
257: Ippormacilia (I 177), correa del arnés
272: Biar (II 73), día
273: Egun (II 74), mañana
275: Gabon (II 75), tarde
296: Denbura (II 6), bruma, niebla
297: Calma (I 217), nevada durante tiempo en calma
311: Quadranta (I 228), brújula
313: Oratsa (I 230), disco del sol
325: Lavonia (II 29), cuchara
377: Metalla (I 294). Cobre
378: Kofria (I 295), latón
398: Esta (II 64), no
410: Givan (I 346), reflujo
411: Etorri (I 347), flujo
428: Kara (I 330), chimenea
434: Basmia (I 332), caldero
436: Helduda (I 370), cobertizo de lanchas
439: Siola (I 374), dintel de la puerta?
445: Rettälla (I 455), pizarra, tablero
465: Alua (II 154), acariciar, excitar
468: Mucugia (I 394), sangre de la nariz
479: Har (I 442), tirar
492: Borrocha (I 415), emborracharse
521: Frangia (I 453), varrillas de punto
537: Logall (I 467), ¡duérmete!
538: Iratsaria: (I 468), ¡despiértate!
543: Tappa (I 481): tornillo
559: Herdolia (I 506), abrillantar
566: Galdu (I 513). loco insensato
567: Eramann (I 514), mago
568: Hasarre (I 515), jurar, maldecir
580: Mutu (I 472), sordo
609: Bilza (II 187), blanco
601: Syria (II 188), negro
620, 621: Dizula (II 170, 194). dar
626: Trucka (II 117), comprar
629: Ni ere lo (II 200), él duerme

Kasu asko-askotan hitzen baliokidetasuna ez da gutxi gorabeherakoa baino, elkar ulertzeko izango zituzten zailtasunek eta hiztun haiek zerabilten onomasiologia desberdinek eragindakoa. Ikusi:

8: Gisongastia (I 5), soltero
10: Nescagastia (I 6), soltera
15: Onzia (II 63), buque extranjero
16: Canea (II 64), buque islandés
17: Salupa (II 65), barco extranjero
26: Laguna (I 15), tripulación
49: Baeja (I 27), mar
92: Rida (I 50), ligas
213: Sustenguba (I 141), tabla pequeña
225: Tirua (I 149), cerradura
333a: Espesia (I 203), clavo
446: Ohassura (I 379), cama
454: Tiradera (Im 386), puerta corrediza
503: Uratsa (I 423), al paso
511: Unat (II 203), ¡ven!
520: Fordelis (I 439), ganchillo
525: Sarbasta (I 453), leña de abedul
526: Casia (I 454), caja para velas
527, 528: Ustagia (I 457, II 159), arco para un tonel
564: Canela (I 512), proa
357: Hatia (II 119), ave
358: Oliarra (I 278), ave

Ulertzen nekezak diren zenbait hitz gaizki jasotako esaerak berriro itzuli izanaren ondorioa dela dirudi. Halakoxea da honako hauen kasua, antza denez:

5: Bego (I 123), niño; véase 572
5086 Malagis (II 206), robar, véase 641
531: Hiffarnuin (II 152), infierno, véase 572
570: Debruen (II 151) diablo

Euskal izen eta adjektibo gehienak determinatzailea dutenak dira; hau da, -a hondarkia dutenak, kasu hauetan izan ezik:

72: Rege: (I 38), rey, que no lleva ordinariamente
180: Flasc (I 116), botella
342: Kroffe (I 450), cofre
417: Hats (I 353), comezón
428: Picatu (I 354), cicatriz
472: Sapardalaco (I 400), bofetada
506: Itsu (I 490), ciego
570: Diaberu (I 517), diablo
577: Pissu (I 362), pesado
578: Arin (I 363), legero
579: Isil (I 471), mudo, callado
580: Mutu (I 472), sordo
581: Maengu (I 473), cojo
582: Cartsol (I 474), calvo

Zenbait kasutan, islandieraz pluralez datozen hitzek euskarazko baliokidea singularrez dute, esate baterako:

7 : Esconduba (I 4), casados
90 : Galsaria (I 49), Galzardia (II 112), calcetines
92 : Rida (I 50), Locaria (II 113), ligas
97 : Sappata (I 51), zapatos
139: Bepuruba (I 88), cejas
140, 141: Betasalla (I 89, I 395), párpados
253: Espronia (I 174), espuelas
308: Hortsa (I 225), dientes
309: Haginia (I 226), muelas
546: Gatia (I 484), cadenas

Alderantziz, kasu batean bederen.

219: Giltzak (II 26), llave

Bigarren glosarioko esaldietan, hainbat eraikuntzetan, hala nola, izena + adjektiboa edo zenbatzailea + izena dutenetan, artikulu determinatzailea behar ez bezala agertzen da. Hala:

636: Sumbat galsardia for (II 220), ¿por cuántas medias?
637: Hamar by galsardia (II 221), doce pares de medias
638: Sey galsardia esta vÿra (II 222), seis pares de medias, no más.
642: Presenta for mi berrea usnia eta berria bura (II 227), dame leche caliente y

mantequilla fresca

XVII. mendeko euskal-islandiar glosarioek ikuspegi aberats bat eskaintzen dute garai hartako baleazaleen kultura materialari eta haien bizi baldintzei buruz.

Horrez gain, esan dezagun aipaturiko esaldiek lingua franca-ren testuinguruan, 642an aldaturik dagoela euskarak duen ohiko ordena: izena + adjektiboa.

642: For ju mala gissuna (II 226), eres un hombre malo

Aditzak, normalean, infinitiboz edo izen bihurturik agertzen dira euskaraz, hala nola:

305: Aho savaltia (I 222), bostezar
306: Sopinia (I 223), estornudar
307: Hestula (I 224), toser
412: Borroca (I 348), luchar
413: Lasterca (I 349), correr
414: Passiaetan (I 350), pasear
423: Pintha (I 360), pintar
424: Treinsia (I 361), tallar
425: Singo (I 364), andar a la pata coja
426: Cilipurde (I 365), andar con las manos
427: Assamanca (I 366), jugar
458: Sicoca (I 390), copular con una mujer
469: Suspira (III 9), suspirar
470: Hatsa (I 396), soplar
471: Ocavilla (I 399), golpear los puños
477: Bessovarae (I 404), lanzar con la mano
478: Harrica (I 441), arrojarse mutuamente
479: Har (I 442), tirar
480: Fereka (I 405), acariciar
481: Musu (I 406), besar
482: Nigar (I 407), llorar, chillar
483: Hirri (I 408), reír
484: Sarrapo (I 409), rascar
485: Ondorra (I 410), sumergirse
486: Igeri (I 411), nadar
488: Sins (I 413), sonarse
492: Borrocha (I 415), emborracharse
493: Travala (II 71), fatigarse
494: Kilica (I 416), hacer cosquillas
502: Istapicka (I 421), llevar a horcajadas
502: Laureinca (I 422), galopar
507: Hissa (I 426), cargar al hombro
508 a: Kolpecka (I 427), dar empujones
508 b: Evats (I 428), robar
514: Beta (I 433), empujar
516: Eixia (I 434), caer
518: Cassetia (I 437), trenzar, tricotar
534: Trumpa (I 464), achicar
535: Altsia (I 465), levantarse
552: Sistuba (I 497), silbar
555: Pikia (I 502), cortar
556: Colpia (I 503), hincar
557: Arralia (I 504), tallar
558: Assic (I 505), morder
560: Haats (I 507), romper
568: Hasarre (I 515), jurar, maldecir
569: Mokoka (I 516), reñir, disputar
626: Trucka (II 97), comprar
627: Morta (II 198), matar

Hitz batzuk, bistan dagoen bezala, ez dira euskal lexikoaren fondokoak, ezta maileguak ere, baizik eta beste hizkuntzetako hitzak, euskaldunek eta islandiarrek elkarrekin komunikatzeko erabilitakoak. Hala:

501: Baencha, glac (I 28), pedazos de hielo suelto
92 : Rida (I 50), ligas
130: Lingua (II 91), lengua
157: Pierner (II 101), pierna
169: Brasos (II 99), brazo
186: Clinke (II 191), pequeño
230: Furcet (I 238), tenedor
589: Vira (II 162), más
599: Mala (II 175), malo
607: Kavinit (II 185), nada
616: Eemano (II 178), hermano, amigo
630: Kichera (II 201), ¡muéstrame!
509: Ladrun (II 150), ladrón

Horrez gain, atal honetan kontuan hartuko ditugu tratatzen ari garen lingua franca horretako aztarna lexikal batzuk, izenorde pertsonalak:

For mi, 622, 623, 629, 632, 633, 634, 636, 640 eta 642an;
For ju, 634, 640, 641 eta 643an;
Ju, 633an.

Euskaraz zuzen jasotako hitz eta esaldiak, zalantzarik gabeko garrantzia dutenak batzuk, honela sailka ditzakegu: Aginterazkoak:

511: Satto (I 431), ¡ven!
512: Suass (I 432), ¡vete!
513: Suas camporat (I 501), ¡vete de mí!
536: Gekiseite (I 466), ¡levántate de la cama!
540: Etsin (I 479), ¡yace!
541: Gian (I 480), ¡vete a comer!
542: Gianzu (II 204), ¡come!
544: Hardatsu (I 482), ¡toma!
550: Giarsaete (I 496), ¡siéntate!
551: Giarzu (II 205), ¡siéntate!
574: Gianzu caca (II 212), ¡come caca!
624: Bocata (II 195), ¡lava tú!
631: Ichusa (II 202), ¡mira!

Interjekziozkoak:

571: Debruin semia (II 207), «hijo del diablo»
572: Hiffarnuin bego (II 209), «niño del infierno»
575: Caca hiarinsat (II 213), ¡come caca del culo!

Elkarrizketako esaldiak:

598: Estoc ona (II 174), no es bueno
602: Serdahari (I 338), mira eso
603: Estacit (I 339), no sé
604: Bada kit (I 500), así es
605: Bae enustez (I 508), eso creo
617: Schargascho (II 179), gracias
618: Bazuriere (II 180), respuesta a agradecimiento o saludo
628: Lo (II 198), ello duerme
629: Niere lo (II 200), él duerme

Bistan da, 602, 604, 628 eta 629 zenbakiak ez dira gaizkiulerturik gabekoak, alabaina, azken bi horiez kanpo, ez dira ñabarduren arazoak baizik. Izenei eta izen bihurtutakoei dagokienez, gutxitan erabiltzen direlako dira interesgarriak:

68 : Tabacatochia (I 107), tabacalera
93 : Galzapota (II 111), bolsillo del pantalón
115: Gasteruba (I 67), sagrario
116: Predicatochia (I 68), púlpito
281: Asterdia (I 201), martes
394: Saildia (II 10), montón de piedras

Informatzaileen jatorrizko euskalkiari eta, hedaduraz, Islandiako euskal baleazaleei dagokionez, jatorriz hitzik gehienak lapurterazkoak dirudite, gutxiago dira goi-nafarrerakoak eta gipuzkerazko zenbait.

Hitzen ortografiak berak zaildu egiten du, ez gutxitan gainera, glosarioko hitza jatorriz zein euskalkitakoa den zehazteko garaian.

598.ean: Estoc ona (II 174), glosarioetan azaltzen den bizkaikada apurretako bat da argi eta garbi, akatsa ez bada behintzat.

Zerrenda hauetan, Azkuek euskalkia adieraziz egindako bilketa lagungarri izango zaio, hitz bakoitzaren jatorriaz jarraipen zehatzago bat egin nahi duenari; betiere, datu hau atera dugun Azkueren hiztegiaren eta glosario hauen arteko tartea bi mende eta gehiagokoa dela kontuan harturik.

Glosarioek, lehen esan bezala, halakoxe sailkapen bat dute, gaien arabera, eta glosario bakoitzarentzat zutabe bat erabili da, jarraian dagokien oharren zutabea dutela. Batez ere, R. M. Azkueren DVEF (Diccionario Vasco Español Frances) eta P. Lhande-ren Dictionaire Basque-Français hiztegiak erabili dira.