Euskaldunak Munduko Itsasoetan zehar XIV - XVI. mendeak/Itsasoko Historiak/Elkano

El­kano - Magallanes

Juan Sebastian Elkano Ignacio Zuloagaren irudimenezko koadroa

El­kano, Magallanesen espedizioan

Halako testuinguru batean kokatu behar da El­kanoren balentria eta loria. «Su hazaña resume y corona la insuperable aptitud marinera de su raza» dio Arte­txek, Getariako marinelaren biograforik sakonenak. El­kano gizon ausart eta indar­tsuen jatorri jori horretakoa zen, jori bezain anonimo gehienetan; egun batez ospe publikoak eta kanpoko izen onak ukitu zituelako historian leku egin zaienetakoa. Gure marinelek ez dute beren balentriarik kontatu eta ez dute izan, gaingiroki bederen, balentria horiek kontatuko zituenik ere.

Itsasgizona zen, Aian jaioa (Getaria) Hegoal­deko itsasoetan zehar mugi­tzen zen nabarmendu gabe, 200 tonajeko bere on­tzi txikiarekin; ziur asko parte hartuko zuen XVI. mendeko lehen urteetan Afrika Iparreko itsasoko gerra‑enpre­sa sarri haietakoren batean. Koroak atzerapenekin ordain­tzea ohikoa zenez, maileguak eska­tzera beharturik eta zorrez itota, bere itsason­tzia atzerriko har­tzekodunei sal­du zien, bestela lege zorro­tzak hausten bai­tzituen.

Beharbada horregatik engaiatu zen Magallanesen espedizio sonatuan, Sevillako Kontratazio Etxeak lagunduta, Molukak edo Espezien Uharteak harrapatu nahirik, Mendebal­dera nabigatuz eta ez Ekial­dera portugal­darrak bezala. Bost on­tzi txikik osa­tzen zuten on­tzidi hura:

- Trinidad, 110 tonajekoa, Artieta Kapitainari Bilbon erosia;

- San Antonio, 120 tonajekoa;

- Santiago, 75 tonajekoa,

- Concepción, 90 tonajekoa, Juan Sebastian El­kano maisu eta Juan de Acurio kontramaisu zerama­tzana;

- eta Victoria 85 tonajekoa, Barakal­doko Juan de Zubilleta eta Bilboko Juan de Arratia bertan zirela, bidaia bukatuko zuen on­tzi bakarra.

Abiatu zirenak

Sanlúcar de Barramedatik 1519ko irailaren 20an ezezagunaren bila abiatu zen tripulazioan 250 bat gizon ziren. «Itsasora, Jainkoarren!». Gaur egun espazioko abenturetan aurrez ikusten dituzte bidaiaren xehetasunik txikienak eta itzulera. Garai hartan ez zen hala. Aurretik sumatu ezina eta berria zen dena, horregatik mundua bataiatuz joateko ohorea eta harrotasuna egokitu zi­tzaien, hau da, inoiz ikusi gabeko lurrei izena jar­tzea.

Itzuli zirenak

Az­pimarra dezagun lau izan zirela euskal­dunak, munduari lehen bira ematen bukatu zuten hemezor­tzi famatu haien artetik. Esaera da garaileek idazten dutela historia. Eransgarri esan dezagun garaileez edo arrakasta lortu dutenez ida­tzi ohi dela, gainera. Ohiko isiltasun horri gainez­ka eginarazteko, zerbait esan behar da euskal­dunei buruz, abiatu bai baina, bidaia hura bukatu ez zutenei buruz.

Euskal­dunak Magallanesekin

Bost on­tzi zituen Magallanes on­tzi‑buru zen on­tzidiak, hau da, zor­tzi milioi marabedi baino gehiago kosta zen on­tzidiak: Trinidad, San Antonio, Concepción, Victoria eta Santiago. Horietako bi ehun tonatik gorakoak ziren apur bat; hiru ez ziren iristen.

Magallanes zihoan Trinidad izeneko on­tzian ziren Leon Ez­peletakoa eskribaua eta Esteban Gomez Elorriagako pilotua, portugal­darra erregistroko izenaren arabera (!).

San Antonion on­tzi‑maisua Juan de Elorriaga zen, Sevillakoa..

Concepción on­tzian Juan Sebastian El­kano eta Bermeoko Juan Acurio zihoazen, maisua eta kontramaisua ziren, baina balentria hura Victorian bukatuko zuten biek. Han zihoan Diego Peraltakoa aguazila, peraltarra.

Horiekin batera, eran­tzukizunez­ko postuen zerrenda motz horretan ager­tzen direnekin, baziren euskal­dun dezente gehiago, Sanlucar de Barramedatik 1519ko irailaren 20an abentura bila abiatu ziren 265 gizon haien artean.

Deigarri gerta­tzen da ikustea zer nazionalitate desberdinak zituzten gizon gu­txi haiek, gaztelar eta portugal­dar marinel‑tal­de handien ondoan,

- ugari ziren italiarrak (Messina, Venezia, Bapoli, Saona, San Remo eta batez ere Genobarrak),

- fran­tsesak (Bordele, Montpelier, Rouen, Bretainia eta Normandiarrak),

- flandriarrak eta alemaniarrak, normalean lonbardariak edo artilleriak izaten ziren;

- badira Rodas eta Greziatik etorritako ba­tzuk ere.

- Horiekin, eta horien modura, hainbat fun­tzio zituzten euskal­dun dezente zihoazen, izenak ematera goazen hauek

Izen hauek eskuak izanda –agian gehiago dira–, Magallanesen Itsas armadan %12a baino gehiago euskal­dunak zirela esan dezakegu, biz­kaitarrak gehienak, Bermeo eta Bilbokoak batez ere.

Hil­dakoen egutegia

Lau izan ziren beren abentura kontatu ahal izan zutenak, besteak bidean hil ziren. Itsasoa izan zen haietako askoren hilobia. Hein batean ezaguna zaigu hil­dakoen egutegi izugarria:

1520ko otsailak 3a: Sebastian Olarte, San Antonioko marinela, beste marinel batek eman zion ganibetkadaz hil zen.

Abuztuak 15a: Juan Elorriaga, San Antonioko burua: San Julian portuan Gaspar Quesadak eman ziz­kion sastadez hil zen.

1521eko urtarrilak 1: Diego Peralta, marinela, gaixoturik hil zen.

Mar­txoak 21: Otxote, Victoria on­tziko txalupa‑mutila, gaixoturik hil zen.

Apirilak 9: Martin Barrena, gaixotasunez hil zen.

Apirilak 27 oso zorigaiztoko eguna izan zen.

Pigafetta‑ren deskribapena

Pigafetta eskuadran engaiaturiko Magallanesen al­deko italiar su­tsu eta El­kano izenaren isil­tzaile seta­tsua baten bidez dakiz­kigu bidaiaren gorabeherak. Badakigu jakin Tenerifetik pasa zirela, Sierra Leonara urreratu zirela –agian, Magallanesek, herrikide «traidoreak», aur­ka zituen portugal­darrak aur­ki­tzea saihesteko– eta Rio de Janeirora iri­tsi zirela.

Hegoal­dera abiatu ziren zeharbidez, Solisen berrien atzetik eta Behaim‑en mapari jarraika: desengainu izugarria hartu zuten, egiaztatu zutenean Rio de Platako estuario zabal hura, ez zela izenik gabeko Itsaso mugagabera, gerora Ozeano Barea deituko zi­tzaion hartarako amestua zuten pasabidea. Kostal­de hura ez ezagu­tzeak nahiz glaziar ho­tzetan gero eta barrurago sar­tzeak eraginda, San Julian izena jarriko zioten badian igaro zuen on­tzidiak negua. Zer egin, ezezagunerantz jarraitu ala itzuli?

Ondoezak jota zeuden marinelak eta buruzagiak, Magallanesen itxitasunaren aurrean, enpresarekin aurrera jarrai­tzeaz tematuta zegoen, azalpenik eman gabe eta ustez­ko sekretua eta itxuraz­ko ziurtasuna, edo agian bere harridura ez­kuta­tzen zuen hura. Az­pilan eta ma­txinada bilakatu zen tal­dearen etsipena. El­kano partaide zen. Magallanesek bere autoritateari eusteko, lepoa moztu zien buruzagiei edo, izugarriagoa dena, kostal­de bakarti eta latz haietan utzi zituen ba­tzuk, Juan de Cartagena eta Sanchez de Reina apaiza, besteak beste.

Larritasuna areagotu egin zen bukaerarik gabeko Itsasarte ikaragarri hartan; 500 bat kilometro zituen eta hilabeteak behar izan zituzten zehar­ka­tzeko. Az­kenik, 1520ko azaroaren amaieran –urtebete baino gehiago nabigatuz– ikusi zuten itsaso zabalerako irteera. Aurrean zuten zehar­katu beharreko itsaso zabala, Molukak uharteetara iri­tsi aurretik; Santiago itsason­tzia gal­du egin zuten eta San Antonio ihesi joana zen. Itsasgizonak akiturik zeuden, ia hiru urte eta erdi nabigazioan egin ondoren, zailtasunak, ho­tza, eta bakardadearen sindromea gaindi­tzen jardun eta, elikagaiak oso urrituak zituztelarik. Hala ere, uharte bat aur­kitu aurreko hilabeteak luzeak izango ziren. Lurra!! oihuak adorez­koa izan behar zuen, hamar­kada bat lehenago Amerikara iristean egindakoaren an­tzekoa, baina hura baino pozgarriagoa. Navarro izeneko gizon batek egin zuen oihu. Baina, Armadan zihoazen abizen bereko bietarik, zeinek: Victoria itsason­tziko Lope Navarro tuterarrak, edo Juan Navarro, Iruñeko txalupa‑mutilak? Oraindik denbora asko behar izan zuten Filipinak uharteetara iristeko. Eskorbutoa, janaririk ez eta nekeak gu­txiagotua zuen hasierako tripulazioa, hirutik batera hain zuzen: ehun eta hamabost gel­ditu ziren.

Zenbait hilabete pasa zituzten urrutiko itsaso haietan. Espezieak kargatu zituzten, baina hil egin zen Magallanes Mactan‑en eta beste asko, berriz, Cebuko sarraskian.

El­kanok agintea bere gain hartu zuen

Egoera horrek on­tzidiaren agintea –gel­di­tzen ziren Trinidad eta Victoriarena– har­tzeko balio izan zion El­kanori.

Esperan­tza Onaren lurmuturrera, aur­kitu berria zuten bidetik itzuliko ote ziren, edo portugal­darrek ezaguna zuten bidetik? Debekatuta zeukaten hori, baina bestea baino erabiliagoa zen. Trinidad itsaso haietan gel­ditu zen; Victoriak itzulerako bidea otsailaren 1ean hartu zuen Timor uhartetik, porturik izango ez zuen bidaia handirako behar beste hor­nigai hartuta. Ordura arteko egoerak la­tzaz izan bazituzten, hurrengoak ez ziren gozoagoak izan. Hor­txe daude ondorioak: 18 baino ez ziren itzuli, 1522ko irailaren 6an Sanlúcar de Barramedara, 1519an irten ziren berrehun eta berrogeita hamar tripulante baino gehiagotik. Hiru urte iraun zuen Odiseak.

Hogeita hamaika itzuli ziren

Sonak, garaileez ardura­tzen den sonak, ez du kontuan har­tzen Cabo Verdera gerturatu zela aste ba­tzuk lehenago Victoria itsason­tzia, eta, bahiturik gel­ditu zirela eta dezentez geroago erreskatatu zirela, elikagaien bila aurretik lurreratu zirenak. Horien artean baziren euskal­dunak, Pedro de Tolosa despentsaria eta Pedro Txindurza txalupa‑mutila, esate baterako.

Benetan makur jokatu zuen Historiak haiekin eta hogeita hamaikak merezi zuten sona, denek eman bai­tzioten munduari bira.

Itzuli ondoren

Promesa bete­tzea, kontu‑eska­tzeak eta aitorpenak

Berriak hunkiturik utzi zuen Sevilla eta laster zabal­duko zen munduan zehar. El­kanok etorreraren berri berehala eman zion Enperadoreari. Baina, ezer baino lehen, promesak bete behar zituen.

Itsasgizona haien zalea izaten da, ohikoak izaten diren arriskual­dietan; eta hiru urte luzeko itzuli hartan ez ziren gu­txi izan. Kolonek eta bere marinelek ere promesak egin zituzten, eta zotz egiten zuten santutegi batera nahiz bestera zeinek joan behar zuen erabaki­tzeko. Baleon­tziek, agidanean, XVII. mendean bazituzten zenbait erregu‑otoitz, Joanes Etxeberrik esaten digunez. Larriena bizia salba­tzeko eskariarena da:

Fauna, begira diezazugu prin­tzipal­ki bizia...

Mirari bat izan zen Sevillara bizirik iristea, baina bertatik itsasoratu ziren gehien‑gehienak ezagutu ez zutena.

Ondorengoak izan ziren festa eta gorazarre egunak: jendearen mirespena, Europan zehar berria zabal­tzea eta Enperadoreak dei­tzea. El­kano harri eta zur utzi zuen bere eskuetara iri­tsi zen eskuti­tzak:

Dokumentu orijinala hondaturik dago eta ez du hurrengo esal­dia osorik irakur­tzen uzten, baina irakur­tzen dena nahikoa adieraz­korra da: «veintena parte que nos pertenece... a quintaladas». Har­tzea ordain­tzea baino lehen? Eta horrela buka­tzen du:

El­kanon kontaera

Valladolidera joan zen El­kano, gorteko alfonbra gainean ibil­tzen ohitu gabea, hi­tzez azal­tzera Sanlúcar de Barramedara iri­tsi zen egunean eskuti­tzez ida­tzi ziona. Eskuti­tza, agian Europan hedatu zena –ohiko dokumentu bil­dumetan ez da azal­tzen– Toribio Medina txiletarrak argitaratu zuen italieraz, eta Arte­txek berregin zuen gaztelaniara itzulita. Izan dezagun behar beste pazien­tzia eta atsegin El­kanoren lehen kontakizuna en­tzuteko, bere enpresa handia burutu ordukoa:

El­kanok kosmografo baten hoztasunez konta­tzen du balentria: ekinozio‑lerrotik 54 gradu jai­tsi ziren, ehun legoako itsasarte batetik igaro ziren Indiako Itsasora, hiru hilabete baino gehiago horretan pasata, eta inor bizi ez zen bi uharte besterik topatu gabe, iri­tsi ziren Filipinak uharteetara.

«Faltónos por su muerte el dicho capitán Fer­nando de Magallanes con muchos otros».

Oso gu­txi gel­ditu zirela eta, on­tzi bat desegin zuten eta beste biekin iri­tsi ziren Moluka uharteetara eta han kargatu zituzten bi on­tziak. Haietako bati ur‑zirritu bat egin zi­tzaion eta bitartean itsasora­tzeko aukera pasa egin zen.

Uharte berriak bisita­tzen ibili ziren, sandaloa, jengibrea eta in­txaur muskatuaren laginak har­tzen. Espainiara itzul­tzea oso‑oso nekosoa izan zen. Labur‑labur konta­tzen du:

Ezin deskriba daiteke soiltasun handiagoz halako balentria erral­doia. El­kanok ez zuen berari buruz hitz egiten, hainbeste herio­tza izandako tal­deko enpresaz harro­tzen zen; biziraupenaren poza bizi zuen, Lurraren borobiltasunari bira osoa eman izanak pozten zuen eta beti Mendebal­derantz begira itzuli izanak. Ez zuen esaten bere bidaiaren bukaeran konturatu zirenik egun bateko desfasea zuela beren egutegiak. Preso zirenen al­de eska­tzen zuen, eta bere jendearen­tzat lagun­tza, hainbeste lan, izerdi, gose, egarri, hotz eta bero jasandakoen­tzat.

Pigaffeta‑ren mal­tzur­keria

Enperadorearen aurrean aur­kezteko aukeratu zituen per­tsona zuhur eta zen­tzudunak Francisco Albo eta Fer­nando Bustamante ziren. Ez dakigu Kontratazio Etxeak jan­tzi zituen eta nola jan­tzi zituen.

El­kanok ez zuen aukeratu Pigafetta italiarra, bidaiako erreportaria, Magallanesen mireslea, eta amorruz El­kano isiltasunez inguratu eta Enperadorea berarekin ondoeztu nahi izan zuena. Pigafettaren gaiztotasuna bere kontaketaren az­ken ukituak sala­tzen du:

«después de un viaje de tres años, la que fue su Capitana Victoria –Magallanesi buruz ari da– volvió a Sevilla, habiendo dado la vuelta al mundo».

Magallanesen itsason­tzia itzuli zen! Agidanean, bakarrik itzuli zen edo beharbada telegidaturik, inor gabe: ez kapitainik, ez piloturik, ez maisurik! El­kanori dagokionez, an­tzeko isiltasuna gorde­tzen du Magallanesen biografo‑eleberrigile Stephan Zweig‑ek. Orain dela gu­txiko espainiar idaz­le batek Magallanesek munduari bira eman ziola dioenean, gainditu egiten ditu italiarra eta alemana –asmo txarreko isiltasunean baino gehiago– ezjakintasunean, noiz eta, bidaiaren erdian Filipinak uharteetan hondoraturik gel­ditu zenean!

«Primus circumdedisti me»

Duana duanari eman bear zaio, dio esaera herrikoi batek. Suum cuique esaten zen latinez. Magallanesen balentria gaur egun ondo merezitako bere izena daraman itsasarte izugarria aur­ki­tzea eta igaro­tzea izan zen, eta bere meritua Moluka uharteetara Mendebal­derantz nabigatuz iri­tsiko ziren uste sendoa. Baina El­kanoren merezimendua bidaia bukatu izana zen, portugal­darren­tzat –ez, alabaina, beraren­tzat– ezaguna zen bidetik nabigazioa herrestan eramatea; bost urte iraun zuen eta portugal­darrak saihesteagatik lurra uki­tzeko aukerarik gabe, eta Cabo Verden huts egiteko zorian egongo ziren El­kanok erabaki ausart hura hartu ez balu.

Ezer gu­txi dakigu El­kano eta bere bi lagun­tzaileek 1522ko udaz­ken hartan Enperadorearekin izandako hiz­ketal­diaz. Ondorioak ezagu­tzen ditugu. Enperadoreak bere Kontratazio Etxeko ofizialak bidali zituen 1523ko urtarrilaren 23an, El­kanok «con su buena industria y trabajo» espeziez beteta Victoria ekar­tzen hartu zituen «muchos y grandes trabajos» haiengatik eta «ser el primero que descubrió el trato de la especería de estos nuestros reinos», urteko pen­tsio gisa, bostehun urrez­ko dukat izan zi­tzan «para en toda su vida».

Protokoloz­ko «Et non fagades ende al» hark burla bat dirudi: El­kanok ez zuen kobratu delako pen­tsioa. Heroiari eran­tzukizunak aiseago bar­ka­tzen zaiz­kioneko kontu arengatik, urte hartako otsailaren 13an, Enperadoreak garai batean bere itsason­tzi txikia atzerritar ba­tzuei sal­du izanaren delitu edo krimena bar­ka­tzen dio: «vos redimo e perdono... vos doy por libre e quito».

Dokumentu horregatik dakigu, az­ken batean, Erregek Levanten eta Afrikan egindako zerbi­tzuak ordaindu ez ziz­kiolako, dirua maileguan eska­tzeagatik, El­kanok bere itsason­tzia sal­du behar izan ziela, gero bere itsason­tziarekin gel­dituz ordainarazi ziotenei.

Az­kenean, Enperadoreak armarria eman zion El­kanori: kanela zo­tzak, in­txaur muskatuak, kanela-zotzak, eta, batez ere, goitizen lorio­tsua gandor gisa kasket doratu eta munduko bolaren gainean: Primus circumdedisti me.

Huraxe zen El­kanoren loria gorena, gainerako hamazaz­pi gizonek ere eran­tzukizun txikiagoarekin konpartitu zutena, baina baita Cabo Verden preso hartutako hamahiruek ere, atzerapen apur batez bada ere.

Hemezor­tzik bukatu zuten obra eta bera izan zen kapitain arduraduna. Izan ere, Magallanesen itzalak El­kanoren izena ilun­tzen duela iruditu arren, berarenak, al­di berean, beste hamazaz­pirenak uzten ditu itzalean, horien artean aur­ki­tzen ziren

- Acurio bermeotarra,

- Arratia bilbotarra eta sonak apenas uki­tzen duen

- Zubileta barakal­dotarra.

Pigafettak Karlos V.a beraren aurrean egindako zator‑lan gaiztoak bul­tza zuen erregea bukatutako bidaiaren puntu ba­tzuei buruz­ko txosten bat egitera. Leguizamón al­katea arduratu zen jakinaren gainean jar­tzeko eginkizunaz eta bere aurretik pasa ziren 1522ko urrian, hurrenez hurren, El­kano, Albo eta Bustamante. El­kanok egin ziz­kioten hamabi gal­deren kontua eman zuen, bidaia luze hartako une delikatuen azalpen interesgarriak emanaz. Ezin ditugu hemen eran­tzunak bil­du, ez baitugu behar adina leku, hortaz, hona hemen bat:

Harekin batera beste dozena erdi bat gizon hil ziren.

Maia­tzaren lehenengo eguna ez zen zori­txar txikiagoko eguna izan, Cebun, sal­dukeri batean, ia hogeita hamar gizon hil ziren; besteak beste, Juan Segurakoa eta Leon Ez­peletakoa.

Irailaren 16an bat‑batean «de supito» hil zen Peru­txo, txalupa‑mutil bermeotarra.

1522an jarrai­tzen du zerrendak, gero eta murri­tzago jarraitu ere.

Maia­tzaren 13an Lorenzo Iruña gaixotasunez hil zen, Gipuz­koako herri txiki batekoa zen, Sorabillakoa.

Ekainaren 1ean gaixotu eta hil egin zen Mattin. Zerrenda moder­noan ez genuke esango hil egin zenik, desagertu egin zela baizik, Domingo Urrutia lekeitiarra, marinela eta eskribaua; orduan Trinidad on­tzikoa zen, beste ba­tzuekin batera Bur­neyn (Bor­neo) lehorreratu zena.

El­kanon eskariak

Beharbada, El­kanori bere balentria zer neurritakoa izan zen sakon­tzeko baliagarri izan zi­tzaion ospea eta egin zioten harrera abegi­tsua, eta tental­dia sartu zi­tzaion: sona hura abantaila material bilaka­tzekoa, loria, izan ere, ez da jaten.

D. Manuel Lardizabalen eskuetan egon zen El­kanok bere eskuz ida­tzitako oroi­tza‑txosten bat, datarik gabekoa; hartan zer zioen Vargas Poncek egindako kopia par­tzial bati esker ezagu­tzen dugu. Ida­tzi hartatik dakigu El­kanok Enperadoreari armarri loria­tsua baino zerbait materialagoa eskatu ziola, egindako zerbi­tzu, lan eskerga eta goseak eragindako nekeengatik:

- Moluka uharteetara bidal­tzeko edozein Armadatan –aur­kikun­tza berriak egitea zela, hango kostal­deak zain­tzea zela– kapitain nagusi izatea;

- han eraikiko ziren gotorlekuaren edo gotorlekuen eduki­tza;

- Santiagoren abitua, Magallanesi eman ziotena bezalakoa;

- haren gertuko ahaideei, behar­tsuak zirelako eta bidaietan asko lagundu ziotelako, ordaina ematea.

A zer nolako desengainua! Enperadorearen eran­tzunak daude dokumentuan, Cobos Idaz­kariak ida­tzitakoak:

- Armadaren kapitain­tza nagusia emana zegoen;

- kontuan hartuko zuten El­kano, gotorlekuren bat eraiki­tzen zenean;

- ez zegoen Enperadorearen ahalmenean Santiago Ordenako Kapituluaz kanpo abituak ematea,

- eta bere ahaidekoei lagun­tza emateari buruz­koan, komeni zena aginduta zegoen.

Balentria geografikoa eta auzi politikoa

Ezin ken ziezaiokeen inork El­kanori egin zuenaren loria. Baina Portugalgo Erregeak eztabaida ziezaiokeen Enperadoreari El­kanok sarral­dia egin zuen Molukak uharteen jabe­tzaren eskubideari buruz­koan. Munduaren mugaketari eta haiei zegokien jabegoari buruz­ko liskarrek bilerak eragin zituen Badajozen bi koroen ordez­karien artean: hemen mugakide ziren bi koroak, baina munduaren beste muturrean bata bestearen aur­ka zirenak. Bi al­derdikoen diputatuak, astrologoak (astronomoak) eta pilotuak el­kartu ziren 1524 apirilean zehar. Hara bidali zuen Her­nando Kolonek bere ikuspuntu luzea. Hara bil­du ziren Kon­tseiluko eta Kan­tzelari­tzako gizon ospe­tsuak, dok­toreak, lizen­tziadunak, fisikoak eta zal­dunak, asko, eta Tordesillasko Itun zaharraren irismena berrikusi zuten. Han­txe egon zen hainbeste jakin­tsu eta juristen artean gure Joan Sebastian El­kano, han zeuden guztien artean, auzitan zeuden urrun‑urruneko lur haietara iri­tsi zen bakarra.

Elkano - Loaisa

El­kano, Loaisaren espedizioan

El­kano meha­txaturik

Pilotutzan bigarren

Tratu luze haiek ez ziren eragoz­pen izan berriro zoria proba­tzeko, beste Armada bat presta­tzen jarduteko, eta Kapitain­tza Nagusia aukeratua zegoela ere ikusi dugu. Nola ez zen, bada, partaide izango El­kano, bigarren balentria horretan, Magallanes itsasarteko lehen igaroal­dian bizirik irten zena? Itsasoaren deia, itsasoarena soilik, marinel baten­tzat indar­tsuagoa da loria eta dukatak baino, nahiz eta batak eta besteak beren indarra eduki. Kapitain­tzaren ohorea Garcia de Loaisari zegokion, baina pilotu nagusi gisa bigarren postua El­kanori.

Lau itsason­tziren eraikun­tza biz­kor­tzera etorri zen Portugaletera, beste hiru Coruñan egiten ari ziren bitartean. Beren etxeetatik atera zituen senide, ahaide eta herritar, eta litekeena da ekonomikoki zorpe­tzea ere prestaketak egiteko, zoriona eta ordainak aginduta.

«Temeis o recelais que os matarán... »

Egun haietako –1524ko maia­tzaren 20ko– Karlos V.aren Errege Zedula batek argi­tzen digu El­kanoren bizi­tzako al­derdi ez­kutu bat. Bi lagun ematen ziz­kion beraren zain­tzaile eta defenda­tzaile gisa, izan ere, El­kanok kontatu zionez, zenbait per­tsonek ez zuten oso gogoko bera eta zauritu, hil edo elbarrituko zuten bel­durra edo susmoa zuen. Zer gorabehera ziren horiek: emakumeak, ohore iraindua, edo meha­txu larriagoak «razón de Estado» batetik sortuak, gurari per­tsonalak, edo Portugalen az­pikeria, Magallanesi gertatuaren an­tzekoa? Urte ba­tzuk lehen, horren an­tzeko lizen­tzia bat eskatu zuen beste euskal­dun handi batek: Iñigo Loiolakoak. Urte ba­tzuk beranduago beste gipuz­koar marinel sonatu batek ere eskatu zuen: Miguel de Okendok.

Ordaindu ez zen saria

Lurreko meha­txuetatik ihes egiteko onena itsasora­tzea zen. Nahiz eta itsasoan beste arrisku ba­tzuk egon, defen­tsan aur­ka egiteko zailagoak zirenak. Bizi­tzak aurrera bul­tza­tzen zuen. Zer axola zi­tzaion Enperadoreak sari­tzat eman ziz­kion bostehun dukatak artean kobratu gabe izatea? Kontu hori sinesgai­tza li­tzaiguke Karlos V.aren beraren Agindu batean argi eta garbi agertuko ez balitz, Madrilen 1525eko apirilaren 15eko data duen batean, hobaria egin eta ia hiru urte beranduago.

Enperadoreak agin­tzen zuen, baina Kontratazio Etxeak ez zuen konpli­tzen. Are gehiago, oraindik agin­tzen zuen, Armada espezieekin itzuli zen honetan, Enperadoreari zegokion zatitik El­kanori edo bere ahalordedunari ordain ziezaz­kiotela atzerapenak. Baina, gero dioenak, bego dio! Hain zen hori hala, ezen El­kano ez zen itzuliko abia­tzera zihoan bidaiatik.

Espedizioaren historia

Oraingoa arriskurik gabeko bidaia zen, ez lehenengo esplorazio‑bidaia haiek bezalakoa. Honen xedea ez zen geografikoa, ekonomikoa soil‑soilik: espezieak.

On­tzidian zaz­pi on­tzi ziren, aurrekoak baino tonaje handiagokoak: lau Portugaleten eraikitakoak ziren eta hiru Coruñan. Hauek ziren izenak:

- Santa Maria de la Victoria, 300 tonaje zituena;

- Sancti Spiritus, 200ekoa, kapitain­tzan El­kano zeramana;

- Anunciada, 170ekoa

Txikiagoak ziren:

- Santa María del Parral,

- Santa Lesmes eta

- Santiago pata­txa.

Tripulazioan 450 gizon ziren, eta, haietatik lau, munduari lehen bira sonatua ematen parte hartu zutenak.

Ugari ziren engaiaturiko euskal­dunak:

- lehenik, El­kanoren bi anaia, Martin eta Anton Martin, pilotu gisa bata eta pilotu lagun­tzaile gisa bestea, hilean 2.800 eta 2.500 marabediko sol­datarekin. Juan Sebastianek 1.000 dukat kobra­tzen zituen: haietatik berrogeita hamar mila marabedi txanponetan aurreratu zi­tzaiz­kion eta beste hainbeste hornigaietan.

- Santiago de Guevara getariarra, Santiago pata­txeko kapitaina El­kanoren koinatua zen, haren arreba Ines El­kanorekin ez­kondua bai­tzegoen. Ez zen –esan izan den bezala– on­tziratu zen beste baten anaia,

- Her­nando de Guevararena, hain zuzen. Hau Arrasatearra zen, Martin Artazubiaga eta Maria Beltran de Gebararen semea; Bañez dorre­txearen jabeak ziren, eta leinu berekoa zuten mendearen bukaerako teologo famatua: Bañez domingotarra. Her­nandok odolean zeraman bidaia­tzeko eta abenturarako grina, hala, 1501ean Egipton izana zen Pedro Mártir de Angleriaren enbaxadari lagun­tzen; az­kenean, Moluka uharteetan hil zen.

- Euskal­dunak ziren Ortiz de Perea, Diego de Estella eta Diego Ortiz de Orue.

- Bilbotarra zen Antonio de Vitoria, elgoibartarra Martin Iñiguez de Karkizano, Armada hartan gel­ditu zirenen buru izan zena.

- Ordiziarra zen Andres de Urdaneta gaztea eta historiara pasako zen haren izena, maila apalagoan bada ere,

- Areizaga apaizarena bezala, Zestoa, Urre­txu eta Zumaia arteko jatorri eztabaidatua duena.

Abia­tzea eta itsasartea

Espedizioa 1525eko uztailaren 24an irten zen, Coruñatik oraingoan. Hilabete asko behar izan zituzten Itsasartera iristeko, eta ez zuten istilu larri gu­txi ibili, egoki bidera­tzeko, nahiz eta beraien artean zeramaten behin igaro zuena. Labar ikaragarri haiek arrisku larritan jarri zituzten, honela dio Urdanetak:

Hondoratu egin zen Sancti Spiritus, Loaisaren itsason­tziak hondoa jo zuen, eta Acuñaren itsason­tziko deser­tzioak are gehiago urritu zuen tripulazioa.

Santa Cruz ibaia, Birjinak Lurmuturra, portuak –berez­koak, jakina– Concepcion, San Jorge, San Juan ante portam latinam. Ekai­tzak, ho­tza, zorriak. Maiatz Portua, Desolacion uhartea. Ia berrogei egun iraun zuen itsasarteko ibilal­diak.

Ozeano Barea

Iri­tsi ziren Ozeano Barera, izenari jaramonik egin gabe, haserre harro­tzen eta itsason­tziak sakabana­tzen dituen itsaso zabalera. «Nunca nos vimos más», esaten du Urdanetak. Eskorbutoa triskan­tzak egiten ari zen tripulazioan; hor­tzoiak zatika eror­tzen zi­tzaiz­kien. Nekeak eta on­tzidiaren porrotak espiritua marraska­tzen zien. Herio­tza bazetorrela suma­tzen zuten, Ozeano Barearen urrunenean.

Gal­dutako pata­txa

Itsason­tziak sakabanatuta, bakoi­tzak saiatu behar­ko zuen bere zorian, hots, hain urrutian salba­tzen. Santiago pata­tx txikia, berrogeita hamar per­tsona on­tzi barruan, biz­ko­txo‑hauts kintal ba­tzuk eta zor­tzi upel‑ur eta beste janaririk ez; zeramaten ogia Capitanak eraman zuen. Zer egin? Ozeano Bareko Lapurren uhartea dei­tzen zi­tzaionetik bi mila legoa baino gehiagora zeuden; Mexikon Cortes‑ek aur­kitutako lurretatik erdira baino gu­txiagora.

Lurra uki­tzeko premian eta itsason­tziarekin hurbil­tzen baziren, hondar­tzeko bel­durrez, haietako norbait kostara bidal­tzea erabaki zuten, sokaz amarratutako kaxa handi batean sartuta. Areizaga apaiza, Gebara Kapitainaren lehengusua eskaini zen:

Patagoniako indioekin kontaezin ahala abentura izanda, bere helmugara iri­tsi zen pata­tx txikia. Areizaga Teoantepequetik Mexikora joan zen Gebara Kapitainaren izenean Cortesi guztiaren berri ematera. Onik zeuden gizonak, baina pata­tx ezgauza gel­ditu zen.

Cuatro relatos liburuan Arte­txek orrial­de oso ederrak eskaini ziz­kion Espainiara itzul­tzea lortu zuen zorioneko apaiz ausart hari. Haren berririk batere jakin gabe urte ba­tzuk egin ondoren, Zumaiako paper‑sorta zaharretan azal­du zen bere sinadura. Eta Fer­nandez de Oviedorekin, Indietako historialariarekin egoteko eta iraganeko gorabeherak konta­tzeko aukera ere izan zuen, eta hark bere historia handian sartu zuen: bere gizon ausartak bertan behera utzi ez zituen Santiago pata­tx apalaren historia laburra.

El­kanoren herio­tza

Loaisaren itsas armadako kapitain jenerala

Al­diz, Santa Maria de la Victoria indar­tsuena, ezarritako norabidean aurrera zihoana, hilerri ibiltari bat zen, egunez egun itsasoari gorpu­tzen zerga ematen bai­tzion. El­kanok, hainbestetan bere biziaren az­ken muturrera iri­tsitakoak, hil­tzera zihoala uste zuen; hori, 1526ko uztailaren 26an –zezakeenez–, ida­tzarazi zuen testamentutik ondoriozta­tzen da. Kontalariak ordez­katu zuen eskribaua; protokoloz­ko formula gorde zen, ezohiko handitasunez jan­tzitakoa:

El­kanok bere az­ken borondatea eskritura itxi eta zigilatu batean egin zuen, eta harrigarria bada ere gaur arte gorde den testamentua da. Kinka larri hartan badirudi bere ohe inguruan bil­du zituela itsason­tziko euskal­dun guztiak eta denek ikusi zuten El­kano haien izenean izenpe­tzen:

- Martin Karkizano,

- Andres de Gorostiaga,

- Martin de Uriarte,

- Joanes de Zabala,

- Her­nando de Gebara,

- Andres de Aletxe,

- Andres de Urdaneta.

Testamentua

Marinel sinestun handi baten testamentua da, fedea berresten, Ama Birjinari dei­tzen, Getarian bere urteurrenak antola­tzen eta eskain­tza eskuzabalak uzten dituen marinelarena: gatibuak erosteko, bere jaioterriko San Salbatore parrokiarako, inguruko ermitetarako, Mariaren izeneko elizetarako, fran­tziskotarren elizetarako.

Agintari erruki­tsuak

Lokartuak zituen zun­tzak biziberritu balira bezala zen eta irudimenarekin halako distan­tzia itzelean puntuz puntu hain berea zuen Gipuz­koako itsaser­tzaren profila jarraituko balu bezala: ermita getariarrak, San Martin eta San Pruden­tzio, Santa Madalena, San Gregorio, Santa Kruz, Aizar­nako Santa Engrazia, Zarauz­ko San Pelaio eta San Anton; San Lazaroren eta Margalenaren ospitaleak eta Ama Birjinaren izeneko Gipuz­koako handienak; denen gain, ordea, Itziar­koa.

Sasiolako fran­tziskotarren­tzat hamar dukat izenda­tzen ditu; Galiziako Santiago Jaunaren­tzat sei dukat.

Promesak

Egin eta adostu zituen promesen kapituluak bi ezusteko eraku­tsiko diz­kigu.

El­kanok Alacanteko Santa Veronikara erromes joateko promesa egin zuen. Noiz, ordea, Mediterraneoan nabigazioan ibili zenean? Haren izenean erromes bat joatea nahi zuen eta horretarako sei dukat uzten zituen, eta erromes honek hogeita lau dukat eman behar ziz­kion Santa Veronika elizari eskupeko gisa.

Coruñako Goardianoak eta fraide fran­tziskotarrek adostutako promesa zen espedizioa abia­tzera zihoala Sor­tzez Garbiaren Meza bat ospa­tzea egunero «e tuviesen cargo de rogar a Dios por mi ánima e de todos cuantos en esta Armada veníamos e por la dicha Armada fasta tanto que yo volviese a España, e para ello hice una obligación por ante Cristóbal de Polo», Armada Coruñara itzul­tzean ordain­tzekotan. Ez zirudien oso ziurra Armadaren eta bertako kideen itzulerak, baina El­kanok monasterioari dukatak ordain­tzea nahi zuen.

Bere arimaren eta bere aitarenaren al­deko hiru meza utzi zituen El­kanok: bata parrokian, D. Lorenzo Sorozabalek esango zuena; bestea Santa Madalenan, bere anaia D. Domingok esango zuena, eta bestea Donostian, bere iloba D. Rodrigo de Ainzak esango zuena.

Kontura

Jakina zen halako borondate bikaina bete­tzeko modua «de los dineros que Su Majestad me debe» izan behar zuela, eta zen­tzu handiz agindu zuen, ahalik eta kobratu bitartean, betearaz­leek ez behar­tzeko eskain­tzarik, ez har­tzaileek ere erreklamaziorik. Zeruari eman beharreko kontuak konponduta, lurrekoak erremedia­tzen ahalegindu zen El­kano: ehun dukat utzi ziz­kion Mari Her­nandez Her­nial­dekoari, bere seme Domingo sortu zion neska birjinari, eta berrogei dukat bere alaba izan zuen Maria Vidaurretakoari, Valladoliden bizi zenari. Bere alaba Getariara eramateko agindua eman zuen «fasta que venga a edad de se casar» eta laurehun dukat utzi zituen haren­tzat.

Ondasunen aitorpena

Enperadoreak zor ziz­kion atzerakinak 1.700 dukat, sol­dataz zituen mila dukat, eta mer­kan­tzia ani­tzen jabego partekatua (burdina, oihalak, beira‑ale apaingarriak, eskulekuak, ur‑pitxarrak, ga­tzon­tziak, papera, kriskitinak, guraizeak, kapelak, pisuak, katiluak, koilarak, eraztunak, etab.).

Eta ondasunen artean bere arreoa, bene‑benetan bikaina, xehetasun osoz ida­tzi zuen: kapa, txamarra, jan­tzi luzea, jipoia (gerrun­tze edo blusa), gal­tzak, bonet gorri bizia, txanoak, gal­tza zabalak, kol­txoiak eta maindireak, jantokiko eta sukal­deko tresneria. Laburbil­durik hauek dira bere itsasoko liburutegi eta tresneria: bi ez­pata, munduaren esfera zabala, latinez almanaque deri­tzon liburu bat, eta astrologiako beste bat.

El­kanok ez zuen zalan­tzarik. Bere jipoi edo blusa gorri bizia Her­nando de Gebarari utzi zion, Urdanetari tafetaz­ko jipoi zilar‑kolorekoa... Haren ama gel­ditu zen ondasunen oinordeko, Catalina del Puerto anderea. Testamentu‑betearaz­le nagusia, Eskuadrako Buruzagia, Gartzia de Loaisa Komendadorea ager­tzen da.

El­kano, kapitain jenerala

Lau egun ondoren hil zen Loaisa. Haren herio­tzan, Enperadorearen kartazal itxian, haren ordez­ko eta Armadaren Buruzagi izenda­tzen zuen Sebastian El­kano. Ezinez­ko ame­tsa gauzatu zen kinka larri hartan. Bere buruzagiaren herio­tzan ordez­ko izatea emango zion. Loaisa uztailaren 30ean hil zen. «Mire en mis cosas así acá como en la Corte», zioen El­kanok bere testamentuan lau egun lehenago. Babeslerik gabe, baina eran­tzukizuna areagoturik gel­ditu zen. Kapitain nagusi bilaka­tzen zuen ez­kutuko Errege Aginduak:

«Otrosi, muriendo el dicho Comendador Loaisa, mandamos que venga por Capitán General de la dicha Armada Juan Sebastián de Elcano». Gogobetetasun berantiar eta mingo­tsak astebete iraun zion, herio­tzarekin borrokan. Urdanetaren Egunerokoak motz‑mo­tzean aipa­tzen du: «Lunes, a seis días de agosto falleció el magnífico señor Juan Sebastián de Elcano».

Ozeano Barean hondoratu zen haren gorpu­tza.

Inoiz ordaindu ez zen zorra

Hamar urte beranduago, bere amak, Catalina del Puerto andereak borrokan jarrai­tzen zuen bere hil­dako semeari zor zi­tzaiona eskuratu nahian. Lizen­tziadunek, eskribauek, prokuradoreek, ahal­dunek, Kon­tseiluek, froga­tzeek, lekukoek, fiskalek, helaraz­penek –burokrazia eta sasiletradu– bista eta ikuska­tze epaiek keru gaizto bat utzi zuten historia loria­tsu honetan: gaiz­ki ordaindutako zerbi­tzari zin­tzo baten historian.

El­kanoren iloba batek, Francisco Gainzakoak, 1567an, artean, ahalordeak jaso zituen atzerakinak kobra­tzeko. Ez zuten ezertarako balio izan Indietako Kon­tseiluaren eta Enperatrizaren E. K.aren senten­tziek. El­kanoren zerbi­tzuak ordaindu gabe jarrai­tzen zuten. Sarritan gertatua zen holakorik itsasgizonen artean!

Juan Sebastian Elkanoren testamendua

Hitzaurrea

Cubierta del testamento / Testamenduaren azala:

En la nao Vitoria en el mar Pacifieco a un grado de la linea equinocial, a veynte e seys dias del mes de Jullio año del Señor de mili e quinentos e veynte e seys, en presencia de mi Yñigo Ortes de Perea, Contador de la dicha Nao Capitana por Sus Magestades, el Capitan Juan Sevastian delcano, vezino de Guetaria, estando enfermo en la cama de su cuerpo, e sano de su juyzio y entendimiento natural tal qual nro. Señor plugo de le dar, themiendose de la muerte ques cosa natural, estando presentes los testigos ynfrascriptos, presento esta scriptura cerrada e sellada que dixo ser su testamento e ultyma boluntad, el qual dixo q otorgava e otorgo por su postrimera e ultima voluntad e mandaba e mando que se guardase e cumpliese e efetuase todo lo en el contenido e cada una cosa e parte della: testigos que fueron presentes e le viaeron firmar de su nombre: Martin Garcia de Carquieano, e Andres de Gorostiaga, e Martin de Uryarte, e Juanes de Cabala, e Hernando de Guebara, e Andres de Alechia, e Andres de Urdaneta, los quales firmaron de su nombre en uno con el dicho Juan Sevastian delcano dentro deste dicho testamento e fuera = Juan Sebastian deleano = Hernando de Guevara = Martin de Uryarte = Martin Garcia de Carquieano = Andres de Gorostiaga = Andres de Urdaneta = Joanes de (›bala = Paso ante mi Andres de Aleche = Ortes de Perea = rubricados.

Testamento-Testamentua

In dei nomine Amen. Sepan quantos esta carta de testamento vieren como yo el capitan Juan Sebastian delcano vezino de la Villa de Guetaria, estando enfermo de mi persona e sano de mi entendimiento e juyzio natural, tal qual Dios nro. Señor me quiso dar, e saviendo que la vida del hombre es mortal e la muerte muy cierta e la hora muy yncierta, e para ello cualquier catolico christiano ha de estar haparejado como fiel christiano para quando fuere la boluntad de Dios, por ende yo creyendo firmemente todo lo que la Santa Madre Yglesia cree verdaderamente, hordeno e lago mi testamento e postrimera voluntad en la forma seguiente:

Primeramente, mando mi anima a Dios que me la crio e me redemio por su preciosa sangre en la Santa Cruz e ruego e suplico a su vendita Madre Señora Santa Maria nra. Señora, que ella sea mi abogada delante su precioso hijo, que me quiera alcanear perdon de mis pecados e me llebe a su gloria santa.

Yten, mando que se me hagan mis aniversarios y osequias en la dicha Villa de Guetaria en la Yglesia de San Salbador segund a persona de mi estado en la huesa donde estan enterrados mi señor padre e mis antepasados.

Yten, mando a las hordenes de la redencion para sacar cautibos seys ducados, que son tres hordenes, a cada horden dos ducados, e con tanto los aparto de todos mis bienes, los cuales mando que sean pagados despues que su Magestad e sus thesoresos hubieren pagado todo lo que me deve Su Magestad, e asta tanto no sean obligados mis bienes ni herederos a pagar los dichos seys ducados ni otra pia ni manda segund salbo despues con los dichos dineros que su Magestad me diere.

Yten, mando para la obra de la Yglesia de Señor San Salbador de la dicha Villa de Guetaria seys ducados de oro.

Yten, mando a la Yglesia de Señor San Martin, ques en la jurisdicion de la dicha Villa, doze ducados de oro para una chauslla e diacono e sodiacono e capa de muy buen paño colorado, que cueste cada vara un ducado de oro, e que si alguna cosa faltare en los dichos doze ducados que cunplan asta el cumplimiento.

Yten, mando a la Yglesia de San Probencio, ques en la jurisdicion de la dicha villa, un ducado de oro.

Yten, mando a la Yglesia de la Madalena de la dicha Villa un ducado.

Yten, mando para los pobres del señor San Lazaro un ducado.

Yten, mando a la Yglesia del Señor Sant Anton de la dicha Villa un ducado.

Yten, mando a la Yglesia de Señor San Pedro de la dicha villa un ducado.

Yten, mando a la hermita de Señor San Gregorio de la dicha Villa un ducado.

Yten, mando al ospital de la dicha Villa dos ducados.

Yten, mando a Santa Cruz de la dicha villa un ducado.II

Yten, mando a la Yglesia de Nra. Señora de Heeiar quarenta ducados de oro para que agan con ellos unos ornamentos que a mis cabeealeros e testamentarios vien visto fuere que cuesten los dichos quarenta ducados.

Yten, mando a Santa Maria de Guadalupe seys ducados de oro.

Yten, mando a Nra. Señora de AraneaFu un ducado de oro.

Yten, mando a Nra. Señora de Yrunyrauneu un ducado de oro.

Yten, mando al Monesterio de Sasyola diez ducados de oro.

Yten, mando a Santa Engraeia de AYearna un ducado de oro.

Yten, mando por quanto tengo prometido de yr en romeria a la santa beronica de Alicante e porque yo no puedo conplir, que se haga un romero, e mando para el dicho romero seys ducados, allende dello mando que le sean dados al dicho romero veynte e quatro ducados para que los de a la Yglesia de la dicha santa beronica e trayga lee del prior e los mayordomos que rescibieren los dichos veynte e quatro ducados.

Yten, mando a San Pelayo de Carauz un ducado.

Yten, digo que yo concerte con el guardian e frayles del monesterio de Sant francisco de la Coruña para que dixiesen una misa de coneeeion cada dia, c tuviesen cargo de rogar a Dios por mi anima e de todos quantos en esta Armada veníamos e por la dicha Armada fasta tanto que yo bolbiese a España, e para ello hizo una obligacion de sesenta ducados por ante Christobal de Polo, escrivano del numero de la dicha eibdad, para les pagar quando la dicha Armada bolbiese a la dicha eibdad de la Coruña, mando que sean pagados al dicho Guardian e monesterio e frayles.

Yten, mando a la Yglesia del Señor Santiago de Galizia seys ducados.

Yten, mando que se den a treynta pobres de la jurisdieion de la dicha Villa de Guetaria a las mas neseesitadas sendas sayas de cordelate blanco que a mis cabeealeros pareseiere.

Yten, mando que se digan por mi anima e la de mi padre e por quien yo soy en cargo, en la dicha Yglesia de San Salbador una misa añal, la qual mando que diga don Loreneo de Soraeabal, e otra misa añal mando que se diga en la Madalena de la dicha Villa e la dicha misa diga mi hermano don Domingo, e otra misa añal sea dicha en la Iglesia de San Sebastian e diga don Rodrigo de Gaynea mi sobrino, e mando que sehan pagados de su capillania lo hacostumbrado en la dicha Villa. II

Todas las mandas suso dichas mando que sehan pagadas de los dineros que su Magestad me deve, e asta tanto los otros mis vienes no sean obligados a pagar ni complir ninguna de las dichas mandas, e que los comisarios de la Santa Cruzada de los dichos seys ducados de la dicha redeneion no puedan pidir, ni ningund mayordomo ni thesorero ni oficial de las dichas Iglesias ni otra persona alguna, de las dichas mandas.

Yten, mando a Mari Hernandez de Hernialde, madre de Domingo delcano mi hijo, cient ducados de oro, por quanto seyendo moca virgen hube, e mando que le sehan pagados los dichos cient ducados dentro de dos años despues que este mi testamento fuere en España.

Yten, mando que la hija que yo tengo en Valladolid de Maria de Vidaurreta, que sy fuere biba, que en compliendo quatro años lleven a la dicha Villa de Guetaria e la sostengan fasta que venga ha edad de se casar, y despues le sean cumplidos quatro cientos ducados de oro e su arreo e axuar e bestido, conforme la dote, con tal condieion e pato que ella sea casada con consentimiento e por mano de mis testamentarios e cabeealeros e de mi heredero, e sy se casare sin lieeneia dellos, que no le den blanca ni cornado, e desde agora ago la deseraeion, como si entonces fuese bibo; as¡ mesmo que si por ventura antes de casar la dicha mi hija fallesciere desta presente vida, en tal caso no le mando nada, antes digo que los dichos quatrocientos ducados e el arreo e vestidos dexo al mi heredero. As¡ mismo despues de casada sy muriese ella sin hijos e puesto caso que aya, sy los tales sus hijos moriesen sin llegar a perfeta edad, en tal caso mando que la dicha su dote aya mi heredero o herederos que fueren.

Yten mando a la dicha Maria de Vidaurreta madre de la dicha mi hija por la crianea della e por descargo de mi conciencia quarenta ducados, los quales mando que le sehan pagados dentro de un año despues que] dicho mi testamento fuere en España.

Yten mando a Isabel del Puerto mi prima una saya de quatro ducados.

Yten mando a mi sobrino hijo de Sabastian delcano mi hermano, veinte ducados, digo a Martin.

Yten mando a Domingo delcano mi sobrino hijo del dicho Sebastian otros veynte ducados.

E para cumplir e pagar las mandas suso dichas nombro e declaro por mis bienes mil e sieteeientos e einquenta ducados que Su Magestad me deve en la Casa de la Contrataeion de la espeeeria, e para los dichos mill e setecientos e einquenta ducados su Magestad me los dio en el armazon desta Armada cient mil mrs., de los quales cient mil mrs. de la dicha armazon para cierta neseesidad que tuve, me pago einquenta mil mrs. Christobal de Haro, los quales dichos, einquenta mil mrs. estan en su cabeza de Christobal de Haro e a su cargo, e mas otros onze o doze mil mrs. que me los dio, e a la cantidad de¡los me refiero a una eedula que le hize al dicho Christobal de Haro, los quales dichos onze o doze mil mrs. estan en cabeea de Christobal de Haro de la forma e manera de los dichos einquenta mil mrs. LI E mas declaro por mis bienes los dichos einquenta mil mrs. en el armazon, los quales se han de reseibir con la ganancia o perdida segund que fuere pagado conforme a los otros armadores, destos einquenta mil mrs. sehan de sacar los dichos onze o doze mil mrs. de la dicha eedula de Cristobal de Haro, de manera que theniendo en la dicha armazon en la forma suso dicha los dichos cient mil mrs. Su Magestad me queda ha dever para los dichos mil e setecientos cinquenta ducados en fin deste presente mes de Julio de MDXXVI años de mi acostamiento, mil e quatrogientos e ochenta e quatro ducados.

Yten mas declaro por mis bienes los mil ducados que su magestad me da de mi salario de la Capitania e para ellos he rescibido de su magestad e de Christobal de Haro en su nombre einquenta mil mrs. en dinero e otros einquenta mil mrs. en el armazon.

Yten mas declaro por mis bienes ochocientas hachas poco mas o menos.

Yten mas nueve quintales de fierro poco mas o menos, que son LXXIX cubos; deste fierro se han de dar un quintal a Luzon y otro quintal a Venabides.

Yten mas declaro las mercaderias seguientes, a medias con Diego de Cobarrubias en gloria sea las quales estan en una caxa.

Primeramente.

Syete piezas de nabal grueso.

Nueve piezas de nabal fino.

Dos piezas de olanda fino, numero 4.

tres piezas de media olanda a largo.

Una pieza de manteles de VIII quarteles.

Cincuenta e una bacinejas grandes e pequeñas.

Cient magos de mata mundo.

Cient magos de abalorios.

Cient libras de xpalino azul de lo comun. Una pieza de angeos de 27 anas. Monta todo esto LUDIIIILXII mrs. Mas en la dicha caxa cient piezas de baginejas que pesaron CXLVI libras e media. treynta e nueve platos, que pesaron CXXIII libras e media.

Mas ginquenta manillas, que pesaron XXV libras.

Mas veinte aguamaniles.II

Mas ginquenta saleros.

Mas gient libras de xpalino comun.

Una rezma de papel.

Dozientos magos de mata mundo e abalorio.

Seys libras de margaritas.

Cient dozenas de cascabeles medianos e einquenta de los pequeños.

Veinte dodenas de cochillos. mas otras seys dozenas. quatro docenas de tijeras. doze madexas de ylo de manicordio.

XVIII sombreros bedejudos.

Una pieza de angeos, que tiene XXVII anas, que son a razon de 142 el cient, XXXVIII baras y quarto.

Siete piezas de nabal de lo mas basto que tenian XII anas XIIII anas XI anas XIII anas XIIII anas X anas XII, que son LXXXVI anas, a razon de CXLII el ciento, son CXXII baras.

Nueve piezas de nabal fino que tenian XIIII anas XVI anas, y q XIII anas XI anas XII anas X anas III q XIII anas y m XIII anas, que son CXVI anas II q, a razon de CLXX el ciento, son CXCVIII baras...

Dos piezas de olandas bayas de thenian XL anas XLV anas son LXXXV anas, a razon de LXXXII el ciento son LXIX baras.

Tres piezas de olandas a largo que tenian XXXVI anas XLIII anas m XXXVII anas son CXVI anas y m a razon de ochenta e dos el C son XCV tiaras y medio.

Una pieza de manteles de VIII quarteles, que tiene XLIII anas, a razon de LXXII el ciento, que son XXXV baras de manera que estas mercaderias suso dichas tenemos a medias Diego de Cobarrubias e yo, a saber las anchas e el resto son mias e las seguientes tambien mias sin parte de ninguna persona.

Mas diez piezas de Bretaña con una camisa que fueron del fardel que teniamos Diego de Cobarrubias e yo, que partimos a medias, e sus cabegaleros resgibieron lo suyo, en que son hasta treszientas e einquienta e dos baras e dos tercios, las quales estan en la caxa de las ropas de vestir.

Mas ocho dozenas de archileos que tiene Martin Perez.II

Yten mas una caxa y dentro en ella lo seguiente, todo mio sin que tenga parte otra persona alguna.

Veynte sartas de abalorio amarillo.

Yten mas XXIII sartas de margaritas mayores.

Yten mas XIX sartas de margaritas menores.

Cinco sarticos de mata mundo amarillos.

Nueve sarticos de abalorio pequeños.

Una caxa de antojos.

Nueve baras III quartos de cordelete colorado en un pedago.

Otro pedaeo de cordelate colorado de dos baras y tres quartos.

Seis baras II tercios de frisa amarilla.

Yten mas un fardel que tiene dentro lo seguiente:

Un pedago de paño amarillo fino de quatro varas II tercios.

Otro pedago de paño colorado fino de seis varas menos 1 quarto.

Otro pedago de cordelate amarillo VIII baras.

Otro pedago de paño colorado fino de XVII baras 1 quarto.

Mas otro fardel y dentro della lo se guiente:

Una pieea de media olanda XXXI baras. Otra pieea de media olanda XXXI tiaras y media.

Otra pieea de media olanda de XXX tiaras II tercios.

Icen mas un jarro de plata que pesa dos marcos y medio pasados.

Otro taeon que pesa dos marcos pasados.

Otro taeon que pesa un marco y medio. Tres cuchares de plata, que pesa cada uno XII reales.

Yten mas quarenta sombreros bedejudos, los quales sombreros estan en la caxa de la mercaduria, que son mias propias los dichos sombreros. Mas dos anillos de oro con sus piedras. Mas uno de a quatro ducados. II

Ropas de vestir:

Una capa aguadera trayda de grana.

Una chamarra verde de paño.

Una chamarra de chamelote leonado.

Una chamarra de paño verdescuro fino.

Un sayo de raso todo aforrado.

Un sayo añileto su cuerpo de terciopelo plateado aforrado.

Un sayo de baleneia negro faxado de terciopelo traydo.

Un sayo morado viejo.

Un jubon de tafetan doble.

Un jubon de terciopelo plateado traydo.

Un jubon de terciopelo leonado y cubierto.

Un jubon de raso colorado cubierto de tafetan acuchillado e traydo.

Un jubon de cañamazo cochillado traydo.

Un jubon de cotilina blanca trayda. Una cuera de paño verdescuro trayda e aforrado.

Una jaqueta de paño colorado.

Unas cateas de grana con faxas de brocado traydas.

Otras calcas negras traydas. Otras cateas blancas nuebas. Otras calcas negras traydas. Otras calcas argentines traydas.

Otras cateas de paño plateado traydas.

Unos caleones colorados traydos.

Unas medias calcas coloradas traydas.

Dos pares de medias calcas coloradas.

Un bonetillo colorado de grana nuebo.

Un sacote colorado traydo.

Un pagaygo de terciopelo negro traydo. paño plateado para un calear.II

Unas medias calcas negras biejas.

dos gorras de grana colorada e una negra.

Una escofia de oro e de seda.

Unos zaragueles de sarga verde.

Un chapeo frances con tafetan plateado. dos bonetillos colorados de grana biejos. Un pedaeo de paño colorado fino.

Dos colchones.

Una manta fraeada blanca.

Una escablina.

Dos almuadas.

Siete sabanas.

Una chamarra encarnada.

Diez e nueve camysas.

Tres cobertores de almuadas.

Tres ollas de cobre una con su cobertor.

Un puchero deztaño.

Ocho platos deztaño.

Dos pares de trebedes de fierro.

Tres sartenes de fierro e tres asadores e unas parrillas de fierro.

Iten mas dos espadas.

Una espera roma del mundo.

Un libro llamado almanaque en latin.

En quanto a las de odas y recibos myos digo que yo no devo a persona alguna que supiese mas de quanto sy alguna persona de credito paresciese a pedir alguna cosa que tubiese de reseibir en mi, que sea creydo por su juramento asta un ducado e sea pagado de mis bienes a tal persona o personas de calidad, y en quanto a los recibos suyos que me referia a las escripturas e eedulas que tengo que mando que sean reseibidas.II

Yten mas otro libro de astrologia, e si toparen a Andres San Martin, que se lo den los dos libros al dicho Andres de Sant Martin. Yten mas mando que se le den al dicho Andres de San Martin tres baras de paño colorado de Londres para una chamarra.

De todos los bienes que estan en esta nao, las mercadurias que estan en esta nao mando que mis cabeealeros e testamentarios de yuso declarados e nombrados vendan en esta manera las mercadurias e cosas de rescate por rescate en las yndias como e de la manera que se vendieren los otros rescates de ombre de mi calidad.

Yten mas mando que de las ropas de vestir que se haga lo seguiente:

Yten mando el jubon de tafetan plateado que se le de a Andres de Vrdaneta.

Yten mando ha Ernando de Gueuara el jubon de carmin cobierto de tafetan acochillado.

Yten mando ha Esteban tres pares de calcas tomando Martin Perez las mejores quel quisiere tres pares e mas la cuera de paño verdescuro, e el jubon de cotonyn, e la jaqueta colorada e la almexia colorada.

Todos los otros bestidos, sy topare Martin Perez con sus hermanos los quatro, que lo repartan como hermanos sin diferencia ninguna, e si no se toparen aqui en las yndias, que los tenga el dicho Martin Perez para sy, e digo que con Guebara son los quatro.

Yten digo que¡ tenia Recibidos quatro ducados y medio de Juan de Yraeta, marinero del Patax que fue en san Grabiel, y dos ducados de Juan Vrtiz de Vildosola, mando que al dicho Juan de Yraeta se le paguen los dichos quatro ducados y medio de mis rescates al precio que costaban en la Coruña, e al dicho Juan Vrtiz los dichos dos ducados en la misma manera en rescates, e sy no se fallaren ellos en la Yndia, mando que sean cargados en el armazon con los otros mios e se le paguen como pagaren a mi en la Coruña.

Yten mas mando que la Jarra e los dos tacones e las tres cucharas, que se vendan a rescate como las otras mercaderias.

Yten mando a Martin Perez mi hermano, que le den de mis rescates todo lo que huviere de rescatar como piloto en todas las partes que llegare, asi donde hay oro, perlas, piedras preciosas, seda, drogueria, espeeeria, como de otras qualesquier cosas que se rescataren, para que pueda rescatar sus quintaladas e caxa de la manera suso dichail

Yten mas mando que de mis rescates les sean rescatados de espeeeria sus quintaladas e caxa ha Andres de Urdaneta e ha Ernando de guebara e a Esteban mi sobrino.

Yten mas mando al dicho Estevan mi sobrino quarenta ducados, los quales mando que le paguen del primer oro o azienda que para mi se rescatare, e ruego e suplico al Señor Comendador que asy lo quiera mandar e conplir.

Yten mando que del trigo e de la arma que yo tengo aqui, que den una anega de trigo, e otro de arina, e del azeyte una arroa ha Andres de Urdaneta e ha Ernando de Guebara, e mas de los pulpos treynta e tres quesos.

Yten mas mando que den al Capitan General un barril de quesos que estan diez quesos.

Yten mas mando que los otros quesos ha yan el dicho Martin Perez y Estevan, y que coman con los que comen agora en la mesa, y el trigo y la arina y los pulpos e congrio lo mismo, que coman con sus compañeros que tienen agora.

Digo que yo truxe tres barricas de bino blanco y el uno dellos reeibio Montemayor para la despensa de su merzed, el qual mando a su merced, y el otro de los tres uno es de Martin Perez e de don Juan e de Martin Ochoa, mando a Martin Perez que el tome lo suyo e cunpla con sus conpañeros, e la otra barrica mando a Martin Perez que lo beba.

Yten mas el bino que le di a Diego de Cobarrubias e se truxo el qual recibio Montemayor, que le suplico a su merced que reseiba para si, e mando que sea para el.

Yten mas mando que den Ayala cordelate colorado con su forro para unas calcas que le devo.

Yten mas mando a Maestre Hernando e al boticario e al barvero que le den del azeyte cada media arroa a todos tres.

Yten mas mando que le den a Torres el capellan, que le den de la arina e del trigo media anega e media arroa de azeyte e dos camisas. Yten declaro que yo traya dos barriles de clabazon en la nao Santispiritu mios e de Francisco de burgos a medias e a riesgo de los dos, e quando se perdio la dicha nao se escapo de la clabazon dos milares e todo lo otro se perdio, mando que se rescate e que le acudan con su meytad a Francisco de Burgos.

Yten mando todas las otras cosas de comer y el bino y azeyte, que Martin Perez que reparte con sus hermanos sy topare con ellos y sy no, que los coma con sus conpañeros.

E conplido e pagado todas las mandas e devdas suso dichas, en lo remaneseiente dexo por mi heredero vnibersal de todos mis bienes, asi muebles como rayzes y de todo lo que a mi me perteneseiere II de qualquier causa e razon a Domingo delcano mi hijo e de Mari Hernandez de Hernialde con esta condicion e pato: que mi señora doña Catelina del Puerto sea señora e usufrutuaria de todos mis vienes en su vida e que los reseiba todos los dichos mis vienes abidos e por ayer por ynventario e que goze del usufruto de¡los en toda su bida o antes asta que fuere su voluntad della, y despues de sus dias dexe los dichos vienes al dicho Domingo mi heredero.

E sy por ventura, sy la voluntad de Dios fuere quel dicho Domingo fallezca desta presente vida en vida de la dicha mi señora madre, en tal caso quel dicho Domingo ni su madre ni pariente cercano del no tenga derecho ni acion del, antes dexo por mi heredera Vniversal de todos mis vienes a la dicha mi señora madre para que como mi madre legitima pueda heredar e disponer de toda la azienda como a ella vien bisto fuere.

E por quanto todos los bienes mios son vienes castrenses e ganados en seruicio de Su Magestad e mercedes de Su magestad, e puedo disponer dellos como a mi voluntad fuere, e digo que la donacion que ago a mi madre en falta de mi hijo que ago con esta condicion e poder que doy a ella, que ella pueda heredar e tomar por heredera de todos mis bienes a la dicha mi hija sy biba fuere, con las condiciones e patos que ella quisiere, sin que pera ello tengan acion ni derecho alguno ninguno de sus hijos de mi señora, e suplico e pido a la dicha mi señora que, seyendo la dicha mi hija ovediente a ella e seyendo qual deve de ser semejante persona, que en tal caso en falta de mi hijo, que la tome a la dicha mi hija por mi heredera e para ello doy todo mi poder bastante segund e de la manera que mejor e mas cumplidamente lo puedo dar.

Asy mismo, sy por ventura mi señora madre muriere syn que el dicho mi hijo se casare ho obiere hijos, e despues de muerto ella sy el dicho mi hijo muriere syn ayer herederos, en tal caso dexo por mi heredera universal a la dicha mi hija, seyendo obediente a mis cabecaleros e testamentarios e casandose por mano dellos; e sy muriese ella sin ayer hijos, dexo por mi heredero vniversal a Martin Perez delcano mi hermano.

E para cumplir e para mandar e pagar o efetuar todas las mandas suso dichas, dexo por mis testamentarios e cabecaleros e administradores e executores de las personas de mis hijo e hija e de mis vienes al muy magnifico Señor Comendador Loaysa, Capitan General desta Armada de su Magestad, e a la dicha mi señora doña Catelina del Puerto, e al dicho Martin Perez delcano e a don Rodrigo de Gaynca mi sobrino e a Santiago de Guevara mi cuñado e a Maestre Martin de Vrquiola, e a Domingo Martinez de Gorostiaga, e a cada uno dellos in solidum y juntamente, y especialmente a la governacion de los dichos mis hijo e hija dexo a mi señora e a mi hermano don Domingo e a Domingo Martinez de Gorostiaga para que la dicha mi señora e mi hermano don Domingo e Domingo Martinez de Gorostiaga e Rodrigo de Gaynca mi sobrino administren sus personas e goviernen e quando fueren de hedad los casen, e ruego e pido que como buenos adminstradores e gobernadores quieran mirar por ellos e por sus cosas, e para todo lo susodicho doy poder conplido a todos los suso dichos. II Iten mando a la dicha mi señora pueda disponer asta cantidad de cient ducados de mis vienes en cosas que fuere su voluntad de¡la e no sea obligada a dar cuenta dellos a mi heredero o herederos.

Reboco todos e qualesquier testamento o testamentos e codicilos que fasta agora yo he echo, los quales mando que sean en si ningunos e de ningun balor e efecto, e mando que no balgan nada, e quiero y es mi voluntad que este dicho mi testamento balga e sea firme en todo tiempo del mundo, e mando que balga por testamento, e si no valiere por testamento, por codicilo; e sy no, por mi postrimera e ultima voluntad, por quanto quiero y es mi voluntad asy, e dexo por mi testamento este dicho mi testamento segund que mejor e mas conplidamente lo puedo dexar de fecho e de derecho.

Suplico al dicho muy magnifico señor comendador que tenga el cargo en las cosas de aca e de la Corte de Su Magestad y mire en mis cosas as¡ aca como en la corte, como quien es e como yo espero en su merced, y tenga por encomendado a Martin Perez e mis hermanos, y en las cosas de aca vendan mis cosas e tengan cargo de todas mis cosas su merced y Martin Perez mi hermano.

Asy mismo ruego e pido a mi señora e a los otros cabecaleros que tomen e aceten el cargo deste dicho testamento e mis hijos segund e de la manera e cada uno en la forma suso dicha e quieran usar e gozar como buenos.

Fue fecho e otorgado este dicho mi testamento dentro en la nao Vitoria en el mar del sur estando a un grado de linea equinocial, a veynte e seys dias del mes de Julio, año del Señor de mil e quinientos e veynte e seis años. Testigos que fueron presentes por testigos Martin Garcia de Carquicano e Andres de Gorostyaga e Hernando de Guebara e Andres de Urdaneta e Juanes de (›bala e Martin de Uriarte e Andres de Aleche, los quales firmaron en uno conmigo en este dicho testamento.

Juan Sebastian del Cano = Andres de Gorostiaga = Joanes de Cabala = Martin Garcia de Carquicano = Por testigo Martin de Uriarte = Hernando de Guevara = Andres de Aleche = Andres de Urdaneta = (Rubricados).

Conozco yo Estevan de Mutyo que recibi de vos Martin Perez del Cano, piloto de la nao Vitoria, capitana del Armada de Su Magestad que va a las Yslas de Maluco, tres pares de calcas, e un jubon de cotonina e una jaqueta colorada e una almexia colorada e una cuera verde escura aforrada en paño amarillo, lo qual me distes como testamentario del capytan Juan Sebastian que en gloria sea, el qual dicho Capitan me lo mando dar por su testamento por seruicio que le hize, e por ques verdad que yo lo rescibi todo lo susodicho y me doy por contento y entregado a toda mi voluntad por quanto paso de vuestro poder al mio realmente y con efecto syn fraude y syn engaño alguno en presencia de Martin Iñiguez de Carquicano, Contador Genral de la dicha Armada, e de Miguel de Montoya, escrivano de su Magestad, los quales firmaron aqui por testigos, e porque todo lo susodicho es verdad segund e como arriba se contiene, lo firme de mi nombre, fecho en la Nao Capitana a XXII de Setiembre de mil e quinientos e veynte e seys años.

Esteban de Mutio = Martin Iñiguez de Carquicano = Myguel de Montoya (rubricados)

Este documento ha sido publicado anteriormente en la revista Euskalerria, 56 (1907) 160‑73;

y en la obra El descubrimiento del Estrecho Magallanes.

En conmemoración del IV Centenario, por el R.P. Pablo Pastells, con la colaboración del P. Constantino Bayle parte 1. Biblioteca de Historia Hispano Americana (Madrid 1920) 247‑59.