Euskaldunak Munduko Itsasoetan zehar XIV - XVI. mendeak/Itsasoko Historiak/XVI. mendea

Austriatarren politika eta on­tzigin­tza

XVI mendeko ontzitzarra Brueghel-en marrazki baten arabera

Ez­kon­tzako Armada arrandi­tsu bat (1496)

Alabaina, dena ez zen hi­tzarmen, gerra eta abentura. Al­diz­ka itsasoa luxuz janzten zen eta itsasgizonak al­di atsegingarriak bizi­tzen zituzten. Ez­kon­tza nagusiak, bikoi­tzak: Felipe Ar­txidukea Juana Espainiako Infanta anderearekin ez­kondu zen, eta Margarita anderea, Maximiliano Enperadorearen alaba, Espainiako Don Juan prin­tzearekin. Horrek ekarri zuen joan‑etorrirako armada arrandi­tsu bat presta­tzeko egokiera.

Alfaron 1495eko urriaren 30ean sinaturiko Errege Zedula bidez, Errege‑Erreginek Gipuz­koa, Biz­kaia eta Lau Hiribil­dutako kostal­deko efek­tiboak mobilizatu zituzten.

Berriro Juan Arbolantxa

Burgosko Korrejidorea, Garcia Cortes eta –beste behin ere– Juan de Arbolantxa bilbotarra arduratu ziren antolamenduaz eta gidari­tzaz. Itsason­tziak komenen­tziara alokatu eta nahi adina artilleria, on­tzigile nahiz langile mobiliza zezaketen. Arbolantxak lau milioi marabedi jaso zituen itsason­tziak aloka­tzeko; bakarren bat, ordea, eraikun­tzan zegoen, eta hura Mur­tziako Adelantatuarena zen.

Bilboko dozena bat on­tziri eran­tsi zi­tzaiz­kion beste hogei zama‑on­tzixka eta beste euskal on­tzi ba­tzuk: Martin de Arteaga, eta Lopez de Basararenak –280 tonakoak, Badajozeko Go­tzainak alokatuak– Pedro de Arrona, Lope de Zelaia, Martinez de Lezo, Miguelez de Elorrieta, Jimeno de Bertendona, Pedro de Ariz, Juan de Areita, Jacome de Renteria, Martin de Araiaga eta Martin de Igolarenak.

Hor­nidurak

Gerrako hor­nidurak –bake enbaxada bat izateko– ikusgarriak dira, eta xehetasunez ezagu­tzen ditugu: bolbora eta mota askotako kanoiak, baleztak, lan­tzak, dardoak, armadurak eta buru‑babesak, esku‑kanoien­tzako beruna zein burdina. Ez zuten lanik faltako burdingin­tzan ari zirenek!

Ahorako hor­nigaiak ere deigarriak izan ziren: olioa, argizaria, arroza, ga­tza, zezina, gan­tza, sardinzarrak, biz­ko­txoa eta ura. Galizian, 1578an, bi on­tzi zaharrek eta lau itsason­tzik 101 arroa olio, 12 upel oliba, 4 kintal azukre, 2 upel almendra, 2 mila kintal behi‑zezina edo haragi gazitua, 20 mila pegar‑ardo eta egarria ito­tzeko 600 tona ur kargatu ziren.

Horrez gain, 10 kintal gantz‑kandela eta 3 kintal argizari, Ar­txidukesari argizta­tze‑zerbi­tzua egiteko. A!, eta berrehun ahari bizi, hogei behi eta mila oilo.

Segizioa

Per­tsonaiez eta ohorez­ko segizioaz gain, milaka ba­tzuk izan ziren, maisu, marinel, txalupa‑mutil, morroi, ez­kutari, espingardari, baleztari eta peoi on­tziratu ziren gizonak, Don Fadrique Enriquez, Luna Kondea eta Alba de Listeko, Astorgako markesaren aginduz banatuak. Biz­kaitik bakarrik bostehun gizaseme joan ziren «con sus corazas, casquetes, ballestas y con dos docenas de saetas en su aljaba», eta berrehun nabiga­tzaile, Gomez de Butron armada‑buruak gidaturik, baina itsason­tzietan Antxo de Bazanek agin­tzen zuen.

Gerrako itsason­tzi hauekin batera, beste ehun bat on­tzi, txalupa eta galera ziren, Erregearen ganbera eta segizioa, arrioa, bi­txi apaingarriak eta ekipoa zihoazenak; gainera merkatari­tza‑on­tzi ba­tzuk artilea eta ardoa zeramaten. Guztira, Laredoko kaitik abuztuaren 22an irten ziren 120 itsason­tzi.

Irteera eta itzulera

On­tzidi ikusgarria egural­di onez itsasoratu bazen ere –han zihoazen Martin de Mogica, Juana anderearen diruzaina, Juan de Arteaga eta ahaide nagusi zenbait– kanalaren bukaeran ekai­tzak harrapatu zituen. Itsason­tzi biz­kaitar bat gal­du egin zen eta Ingalaterran porturatu behar izan zuten. Ingalaterratik Flandriako bidaiaren az­ken zatian, Infanta itsason­tzi biz­kaitar batean on­tziratu zen, buru zihoan itsason­tzi zahar astunetik jai­tsita.

On­tzidiaren itzulera hilabete asko atzeratu zen. Maximiliano Enperadorearen alaba Margarita Espainiara zetorren Don Juan Prin­tzearekin ez­kon­tzera, eta haren on­tzidiarekin el­kartuta etor­tzekoa bai­tzen. Negu gogorrak bizi­tza asko eraman zituen berekin, Almirantearena besteak beste, eta haren ordez­ko agintari Butron eta Mugica izan zituen on­tzidiak.

Atzerapen hori zela‑eta, Errege‑Erreginak informatu beharra zegoen atzeratutako sol­dataren ordain­tzeari buruz –mantenuaz gain, marinelek hilean bostehun marabedi, txalupa‑mutilek eta arma‑gizonek laurehun marabedi–, hilak gertatu zirenen heren­tziaz eta izena emana zuten baina on­tziratu gabeko per­tsonez.

Nahiz eta infante eta marinel gehienak Biz­kaia, Gaztela, Trasmiera eta Asturiaskoak izan, baziren gipuz­koarrak ere; Gipuz­koako Korrejidoreari kontuak eta arrazoiak eskatu ziz­kioten espedizioan izena emandakoez, hil­dakoez eta haiei zor zi­tzaienez.

1500. urtea. Mende al­daketa:

Biz­kaiko pilotuen El­kargoa Cadizen

Mendearen amaieran erregistratu ahal izan ziren gure Nabigazioaren alorrean eragina izango zuten zenbait Errege Zedula:

1498an Errege‑Erreginek baimena emango diote Gipuz­koari Itsasartera nahi adina itsason­tzi bidali di­tzaten itsaslapurretara.

Hiru urte beranduago, beste Errege Zedula baten bidez galarazi egiten zen edozein atzerritarri on­tziak sal­tzea –neurri her­tsa­tzaile negatiboa– eta Espainiakoak ez ziren on­tzietan salgaiak karga­tzea –neurri positiboa– (1501eko abuztuaren 11ko Granadako Errege Zedula). Ondorengo urtean, Fran­tziarekiko gerrak baimendu egiten zuen on­tzi fran­tses eta bretainiarrak bahi­tzea, eta 1502an Biz­kaiko Korrejidoreari merkatari­tza babesteko on­tzi mardulak presta zi­tzala agin­tzen zi­tzaion.

1502an Irarrazabal Debarra sarituko dute Baionako portuko katea apurtu eta on­tzi fran­tses bat bahi­tzeagatik. Merkatari­tzak eta gerraren segurtasunik ezak zuen lehentasuna.

Babes neurriak

Areagotu egin ziren babes‑neurriak:

- Biz­kaiko eta Gipuz­koako portuetan ezin behar daiteke inor on­tzi jakin ba­tzuetan salgaiak karga­tzera, karga­tzailearen borondatez ez bada, baina, beti ere, erreinuko on­tzietan (1505eko urriak 20).

- Ondorengo urtean Fer­nando Katolikoak salbue­tsi egin zituen Biz­kaiko, Flandriako eta Coruñako on­tzidiak Santiagoko Kabil­doari zerga bat ordain­tzetik.

- Sevillan sinaturiko (1507ko azaroak 209 Errege‑zedulaz maisuen trukean dirua har­tzeko eta on­tziak sal­tzeko nahiz aloka­tzeko modua arau­tzen da.

1508ko berriak

1508ko urteari buruz, askotariko erreferen­tzia eta berriak ditugu:

- Otxoa de Larrea, on­tzi bilbotarraren maisuak erregeren seguru bat lortu zuen Ingalaterrara salerosketa bidaiarako, Andaluziako kostal­dean kor­tsario batek on­tzi ingeles bat bahitu zuela‑eta errepresaliarik ez nozi­tzeko.

- Urte horretako apirilaren 18an, Burgostik igorritako Errege Zedula batek baimena ematen zien merkan­tziaz Gipuz­koara zetozen on­tzi ingelesei, burdin kargamentuz itzul­tzeko.

- Fran­tziarekin bakea egiteko, beharrez­koa zen Vazquez de Acuña Gipuz­koako Korrejidorea, Fran­tziako Erregeak izendaturiko Komisarioarekin el­kartuta, Bake Ituna bete­tzea itsasoko harrapakinen gainean egiteke dauden auziak epaituz eta irtenbidea emanaz.

- Baliteke harrapaketa horietan Pedro de Mondragon izeneko batek zerikusirik izatea; inola ere ez zen makala ofizio horretan: bi Errege Zedula igorri ziren haren aurka, Cacerestik 1508ko abenduaren 29an eta Valladolidetik 1509ko otsailaren 5ean.

- Lehenengoan, kostako Epaileei agin­tzen zaie atxilo dezatela Pedro de Mondragon, itsasoan Espainiako nahiz erreinu adiskideetako itsason­tzi asko bahi­tzegatik;

- bigarrenean, Lau Hiribil­duetako Korrejidoreari eta Baionako nahiz Donibane‑Lohi­tzuneko Gober­nadoreei agin­tzen zaie harrapa dezatela kostal­de hartan dabilen kor­tsario bel­durgarria.

1509ko berriak

- 1509an Portugaleko mandatariak etor­tzen ziren Biz­kaia eta Gipuz­koara, Afrikan presta­tzen ari ziren gerrarako Armadaren­tzat armak erostera. Bi probin­tzietako Korrejidoreei preben­tzioak egiten zi­tzaiz­kien on­tziak alokairu doiez eskain zi­tzaten –bi on­tzi eta karabela bat– Terranovako Dukeak behar bai­tzituen, Genobatik bere emaztea eta alabak ekar­tzeko. Eta Miguel Martinez de Arriaran eta Juan Martinez de Aristizabal anaiek erregearen mesedea eskuratu zuten, Afrikako mairuen aurkako borrokan Biz­kaian al­txatutakoak Cartagenan on­tzira­tzeko.

Biz­kaiko pilotuen Cadizeko Ikaste­txea

Atzean utzi dugu 1500. urtea eta urte horretako Errege Zedula batek ez du erregistratu gabe gel­ditu behar; hauxe dio:

Erakunde baten an­tzinatasunari prestigio emateko baliatu nahi dugun gizonaren oroi­tzapena mo­tza izan arren –bi edo hiru belaunal­di har­tzeraino zabal­duta ere–, esan nahi du Cadizeko pilotu biz­kaitarren El­kargoa –eta ezer gu­txi dakigun arren– agian XV. mendean jarri zela abian, eta bazituela kapera eta Ordenan­tzak ere.

Dokumentu horretatik, daukagun informazio‑iturri bakarretatik dakigu pilotu batek inolako zerbi­tzurik ezin zezakeela egin, Ordenan­tzen arabera, lehenik zegokion Kon­tsularen aurrean edo, hura ez zegoenean, gainerako pilotuen aurrean onartua ez bazen; eta, Ordenan­tza beraren arabera, piloturen bat bere herritik kanpo hil­tzen bazen, haren lagunek egiten ziz­kioten hileta‑eliz­kizunak pilotuen El­kargoaren kontura. Eta edozein pilotuk itsason­tzi zaharrak edo galeak har­tzeko tratura iristen bazen dukat bana eman behar zion El­kargoaren kaperari, Kon­tsulari eta hirian gel­di­tzen zen pilotu bakoi­tzari.

Errege‑Erreginek on­tzat eman zituzten Ordenan­tza horiek eta haien araberako Kon­tsularen jurisdizioa. Urruneko Cadiz hartan, Dokumentu hori euskal itsas erakunde baten gau ilunean, gure ezjakintasuna argi­tzen duen bengala argi­tsu baten an­tzekoa da. Gerora ikerketan jarrai­tzeko arrasto zirika­tzailea!

Bilboko Kon­tsulatua (1511)

Ai­tzitik, Bilboko Kon­tsulatuak bezalako garran­tzia duen erakunde baten historia bikaina askoz ere ezagunagoa zaigu. 1511n fundatu zen hau eta Guiard‑en obra ederrak luze eta zabal hitz egiten du haren historiaz.

Bilboko Santiago Kofradia zaharrak, nabiga­tzaile, merkatari eta maisuak bil­tzen zituen horrek bide eman zion erakunde berriari. Erakunde hori gai izango zen, diputatuak, maiordomoak eta epaileak izenda­tzeko eta liskarrak eta gataz­kak bertako eskumenez ebazteko. Bilboko historian, marinelen goral­di izugarri hartan, maisu eta negozio‑gizonen­tzat baizik ez zen jurisdizioak, Kon­tsulatua, Kontratazio Etxea, itsasoko nahiz lurreko gizonen Epaitegia eta Bilbo Uniber­tsitatea garran­tziz­ko erakunde bilakatu zituen.

Urte ba­tzuk beranduago, Kon­tsulatuak –diruz eta pribilejioz aberats– merkatari‑herriko Kon­tseiluaren boterea berdindu zuen. Beren Ordenan­tzek osagarri berri ba­tzuk jaso zituzten 1531, 1554, 1589an zein ondorengo mendeetan, eta horrez gain, merkatarien arteko mundu konplexua arautu zuten: fak­toreak, salmentak, erosketak, al­daketak, seguruak, on­tzi‑alokairuak, alargun, umezurtz eta kaltetuen interesen defen­tsa, besteak beste. Kon­tsulatua hazi ahala, pixkanaka hiribil­duko auzietan eta historian eskumen handiagoa izatera eramango du.

Kontratazio Etxea

Enpresa amerikar berriari begira, urte ba­tzuk lehenago sortu zen Sevillan Kontratazio Etxea (1503), Indietako merkatari­tza monopolizatuz. Ez da batere harri­tzekoa han, sorreratik, tartean izen euskal­dunak aurki­tzea: Lopez de Recal­de eta Pedro Otxoa de Isasaga eta an­tzekoekin; hurrengo mendeetan iraungo duen tradizioa izango da Alberro, Egino, Munibe, Ibarrola, Martinez ede Isasti, Urkiza, Iñurriza, Berrospe eta abarrekin.

XVI. mendearen erdial­detik aurrera, Kon­tsul gipuz­koar bat egon zen Kontratazio Etxean. Gizon aditu horiek euskal kolonia garran­tzi­tsu bat sortuz joan ziren Sevillan eta Cadizen –baditu istorioak Garmendia Arruabarrenak–, eta asma­tzen zuten merkatari­tza karitatez­ko eta errukiz­ko ekin­tzekin nahasten, gainera, Amerikarantz joaten ziren euskal­dun «yente y viniente» nahiz Mundu Berrian gel­di­tzeko joan ziren askoren babesle izaten ziren edo haien gertakizun nahiz enpresetan ak­tiboki parte har­tzen zuten.

XVI. mendeko bigarren hamarkada

Mendearen bigarren hamarkadan itsasoak aurpegi asko zituen euskal­dunon­tzat. Aurrera egiten zuen Iparrekiko merkatari­tzak eta laster gorpuztuko ziren Ter­nuako arran­tza‑tokira zihoazen espedizioak. Hegoal­dean euskal­dunen presen­tzia eska­tzen zuten Mediterraneoko gerrek, Sevillan eta Cadizen.

Ba­tzuek parte hartu zuten, Pedro Navarrok hogei belaon­tzi eta lau mila gizonekin Bugia hartu zuenean (1510). Ingalaterrarekin zuten Ituna (1510) lagun­tza zen, itsaso bidez izan behar zuen uharte harekin merkatari­tzan jarduteko. Juana Andere Erreginak debekatu egiten zuen merkan­tziak atzerriko itsason­tzietan karga­tzen Biz­kaiko eta Gipuz­koako kaietan, bal­din eta bertako itsason­tziak erabil­tzeko moduan baziren.

Gipuz­koako zaz­piehun gizonen zerbi­tzua eska­tzen zen 1512an, Juan de Laz­kanoren Armadarako.

Zaz­pi urte beranduago, Erregek turkiarren aurka zituen preben­tzioen berri jakinarazi zion Gipuz­koari.

Eta bi urte beranduago Adriano Kardinalak agindu zion Gipuz­koari Armada antola­tzeko Hondarribia setia­tzen zuten fran­tsesen aurka. Donostiari ez zi­tzaion on­tzirik enbargatu, hiriak berak behar bai­tzituen elikagaien hor­nikun­tza egiteko (1522). Hondarribiak gerra horretan izan zuen jarrera zela medio, aingura­tzeko eskubidea eta almirantegoaren frankizia lortu zuen.

Itsasora­tzeak, eskaturikoak nahiz boluntarioak, gero eta ohikoagoak bihurtu ziren mende horretan eta hurrengoetan.

Koroarekiko euskal zerbi­tzuak lurrez norbere lurrean bal­din baziren, gerra izanez gero, demografiaren propor­tziokoa izango zen itsasgizonena, oso handia gerora.